زباناں بارے کوڑ بیانیاں دی وڈی وجہ تورایخ تے سیاستاں نال لاعلمی جے۔
تحریر – عامر ریاض
22 فروری 2017
انگریزاں 1843 وچ سندھ تے قبصہ بعدوں دریائی تجارتاں نال جڑی ’’لہوری بندر‘‘دی تھاں کراچی شہر وسایا جتھے دی بندگاہ لہوری بندر دے الٹ ڈونگے سمندر نال جڑی نہیں سی۔ سندھ نوں بمبئی دا حصہ کیوں بنایا ایس تے سندھی دانشوراں نوں مڑ جھات پانی لوڑی دا ہے۔ فرنٹیر فارورڈ پالیسی لئی سب کم تیار ہو رہیا سی۔ پنجاب، کشمیر، صوبہ سرحد، بلوچستان ایس وچ رلتی سن اتے ایتھے مسلماناں دی وڈی گنتریاں رہندیاں سن اتے انہاں دا فارسیاں نال سانگا اسلام توں وی پہلاں دا سی۔ پنجاب ایتھے سب توں وڈی تھاں سی اتے پنجابی دا سلسلہ بہوں وڈا سی جس نوں لائٹنر پنجابی فارسی سلسلہ آکھدا ہے۔انگریز دی لسانی پالیسیاں اوس دے سیاسی مفاداں پاروں سی اتے جے تساں انہاں مفادان بارے جانو گے نہیں تاں بیانیاں بارے وی غوطے کھاؤ گے۔
1849 توں دو دہاکے پہلاں اتے بعدوں انگریزاں بہوں بیانیے چلائے اتے انہاں وچوں بہوں سارے براؤن صاحب اج وی چلا رہے نیں۔رومیلا تھاپڑ ہوراں کجھ بیانیاں نوں توڑیا ہے اتے آریاواں دی بودی کہانی اتے محمود غزنوی دے سومنات تے حملے دی کہانی نوں اتے جیمس ملز نوں سوہنے انداز وچ ایکسپوز کیتا ہے۔ حملہ آوراں دے تھیس راہیں پٹھاناں تے غیر پٹھاناں اتے مسلماناں تے غیر مسلماناں وچ وتھاں نوں ودھایا گیا۔ پنجابی سکھاں تے مسلماناں وچ وتھ نوں ودھان لئی لہور دربار نوں سکھاں دی حکومت آکھنا، مسلم حملہ آوراں دے تھیس راہیں مسلماناں نوں باہرلا آکھ کے رواجی بادشاہی لڑائیاں نوں دھرمی لڑائیاں بنانا، پنجابی نوں سکھاں دی زبان آکھنا، رنجیت سنگھ دے دربار وچ بیٹھن والے مسلماناں تے پٹھاناں، کشمیریاں، بلتیاں دا ذکر نہ کرنا، اُردو نوں مسلماناں دی زبان آکھنا ایہہ سب اک ہی گھمے توں نکلے سن پر ہر کسے نوں وکھ وکھ ویچے گئے سن۔
آمور پار جاون دی مہماں پاروں 1852 بعدوں نویں فوجی بھرتیاں دی لوڑ سی اتے اجہے لوکاں دی وی جیہڑے اوس علاقے تے تھاواں دے واقف ہون تے موسم نوں برداشت کرسکن۔ بس ایسے وچوں ’’مارشل ریس‘‘ دا گھما گھڑیا گیا اتے جنہاں پنجابیاں،کشمیریاں، پٹھاناں نوں اوہ 1849 توں پہلاں مار دے رہے سن انہاں نوں نویں بھرتیاں پاروں تخت تے بٹھا دتا۔رائل بنگال آرمی جس وچ یوپی، سی پی، بنگال، بہار وغیرہ دے لوکی بھرتی کیتے گئے سن ہن فارغ ہوئے اتے نوکریاں توں نکلن دے ڈر پاروں 1857 دا وقوعہ ہویا جس وچ چھاونیاں وچ بغاوتاں ہوئیاں۔ 1850توں نواں بندوبست بنانا شروع کر دتا گیا سی اتے اٹھ سالاں وچ وڈے فیصلے پہلے پنج سالاں وچ ہوئے سن جس و چ زبان بارے فیصلہ وی سی اتے سکولاں ،کالجاں دا نواں بندوبست بناون والا فیصلہ وی۔ 1856وچ لہور کالج کھڑا کیتا گیا۔ایسے کالج وچوں بعدوں گورنمٹ کالج لہور تے پنجاب یونیورسٹی نکلے۔
جان برائٹ اوہ برطانوی دانشور ہے جس 1858 وچ پارلیمنٹ وچ تقریر کردے ہوئے سلطنت نوں آکھیا پئی اوہ اوس انڈیا نوں اک قوم بنانا چاہندے نیں جتھے 20 توں وادھو زباناں تے دھرم نیں۔ اوس ایہہ وی کہیا پئی تسی ایس نوں اک قوم بناون وچ ناکام رہو گے بھانویں500سال ہند سندھ وچ بیٹھے رہو۔اوس دا آکھن دا مطلب سی پئی برٹش انڈیا نوں ملٹی نیشنل، ملٹی دھرمی تے ملٹی لسانی من کے پالیسیاں بناؤ۔ پر اوس دی گل کسی نہ منی۔ میکالے دھرم توں تعلیم نوں وکھرا کرن دی گل کیتی سی اوس نوں فرنٹئیر فارورڈ پالیسی والی تھاواں تے نہیں منیا گیا۔ لارڈ میو روس نال جھگڑیاں نوں کوڑ آکھیا پر جداں اوہ وائسرائے برٹش انڈیا بن کے آیا تاں اوس نوں اک حفاظتی جیل(انڈیمان) وچ اک قیدی ہتھ موت قبولنی پئی۔ لائٹنر فارسی پنجابی سلسلیاں نوں سامنے رکھ کے تعلیمی بندوبست نوں بناون دی گل 1882 دی رپورٹ وچ کیتی پر اوس تے وی کسی عمل نہ کیتا۔ آریا سکول، خالصہ سکول،سناتن دھرم دے سکول،ا سلامیہ سکول، امامیہ سکول ایہہ سب تعلیم وچ دھرمی ونڈ نوں ودھاون دا گھما سی جس نوں 19ویں صدی دے اخیری دھاکیان وچ چلایا گیا۔
1865 وچ پنجاب دی دفتری تے عدالتی زبان اُردو کرنا ایس دھرمی ونڈ دا حصہ سی کیونجے پنجابیاں وچ مسلمان 65 فیصدی توں وادھو سن۔ اوس ویلے دلی توں پشور تیک پنجاب ہوندا سی۔ 1872 وچ کشمیر وچ وی اُردو پراجیکٹ چلیا کیونجے اتھے دی مسلماناں دی گنتری وادھو سی۔ 1878 وچ قلات وچ وی اُردو لوائی گئی۔ پر اُردو پراجیکٹ دا وڈا گھما پنجاب وچ ہی چلایا گیا اتے اُردو نوں نوکری نال جوڑ دتا گیا۔پاکستان وچ اْردو نوں قومی زبان بناون دے فیصلے مگر نوآبادیاتی فیصلے سن پر تنقیداں کرن والے ایس پچھوکڑ بارے گلاں لوکاناں چاہندے نیں۔پنجابی، پشتو،کشمیری زباناں نوں تعلیمی بندوبست توں باہر رکھنا اتے جوگی صوفی ریت نوں نصاباں وچ رلتی نہ کرنا اوہ حوالے نیں جہیڑے ایہہ گل دسدے نیں پئی اوہ ساڈی تھاواں نوں گریثرن ریاست وانگ بنا رہے سن۔
1870دے دہاکے وچ بسمارک دے جرمنی یورپ وچ اک وڈا چیلنج کھڑا کر دتا اتے ہن ہشیار انگریزاں روس نال لڑائی بند کر کے جرمنی ول دھیان دینا سی۔چیتے رہے پئی دوجی اینگلو افغان جنگ وچ دوست محمد خان دے پتر شیر خان نوں مارن بعدوں انگریزاں دا افغان تھاواں تے پورا قبضہ ہو گیا سی اتے ایس دا وڈا ثبوت شرمناک معاہدہ گندمک سی پر انگریزاں نوں فکر جرمنی دی زیادہ سی۔جنج انگریزاں نے نیپال تے قبضہ کرن دے باوجود اوس نوں وکھرا ،ملک بنایا اینج ہی انہاں افغانستان نوں وکھرا ملک بنایا۔اک افسر نوں تاشقند گھلیا جس شیر خان دے ویری عبدالرحمن نوں نواں پادشاہ بنن لئی تیار کیتا۔انگریزاں روس نال وی رابطہ کیتا اتے روس، فرانس تے انگریزاں 1882وچ تکونی معاہدہ کیتا۔ایہہ معاہدہ کسے انجان قوت ولوں حملے نال نجٹھن بارے سی کہ جے انہاں تناں وچوں کسے تے وی کوئی نویں قوت حملہ کرے تے ایس نوں تناں تے حملہ سمجھیا جا سی۔
افغانستان نوں کجھ دھرو کے اک ملک بنایا گیا اتے پھیر1894وچ ڈیورینڈ لائن بنائی جس نوں امیر عبدالرحمن راضی وی سی اتے او نیں رقماں وی لتیاں۔ ایس دا حوالہ امیر عبدالرحمن دی اپنی ہڈ بیتی وچ لبھدا ہے۔یاد رہے افغانستان 1947تیک ترے وار ڈیورینڈ لین معاہدہ دی تصدیقاں کیتیاں پر پاکستان بنن بعدوں ایس نوں ایشو بنایا۔ افغانستان نوں اک ملک بناون بعدوں انگریزاں ڈیورنڈ لین معاہدہ کیتا اتے پھیر فاٹا بنایا تے اخیر وچ 1901دے سال صوبہ سرحد بنایا۔ ایہہ سب ایکو پالیسی دا حصہ سی جس وچ ایس گل دا خیال رلھیا سی پئی جہیڑی قوت ایس پاسیوں آئے اوس دی راہ وچ ترے رکاوٹاں ہون۔
افغانستان نون وکھرا ملک تے بنا دتا پر اوتھے دی سب توں وڈی زبان پشتو نوں پجھے رکھیا۔جن پٹھانان نوں گندمک معاہدے پاروں مار مار ذلیل کیتا سی ہن انہاں نوں ااکھیا گیا پئی تساں تے ہمش توں آزاد سو اتے کوئی وی تہاڈے تے قبضہ نہیں کر سکیا۔ایہہ سب مارشل ریس وانگ اک چکر سی اتے بڑے بڑے پنجابی تے پٹھان اجہے چکراں وچ پھسے رہے۔ایس سب توں فارغ ہو کے انگریز اپنے نویں ویری جرمنی مگر پئے گیا اتے پہلی وڈی لام تے اصل وچ اینٹی جرمن وار سی۔20ویں صدی دے پہلے 50سالاں دی برطانوی خفیہ ادرے دی تریخ لکھن والا کیتھ جیفری ایس دا احوال لکھیا ہے۔ایہہ گلاں تاں مارے اہمیتاں رکھدیاں نیں پئی ساڈے ایتھے فارسی نوں مکاون والا انگریز افغانستان اندر فارسی(دری) نوں رکھدا ہے پئی اوس دی ایس پالیسی دی وجہ وی مفاد ہی سی۔پشتو نوں نہ منن نال افغانستان وکھرا ہوندا سی اتے افغانستان اندر ونڈو تے حکومت کرو دا گھما وی چلدا سی۔ایہہ سب 20ویں صدی شروع ہون تیک دی گلاں نیں اتے اگلی لڑی وچ 1947تک دا احوال آسی جس وچ سیاسی جتھے بندیاں دے زبان بارے خیالاں تے جھات پاواں گے۔
ایہہ مضمون ایس لِنک تو لیا گیا اے۔
