(غزل پراگیاں دے حوالے نال شخصیت تے فکر و فن)
پنجابی غزل دا مڈھ نوشہ گنج بخش توں شروع ہویا یاں شاہ مراد توں ، مولا بخش توں شروع ہویا ، یاں پیر فضل گجراتی توں ۔۔۔۔۔۔۔اپنی تھاں تے ایہہ اک لمبی بحث اے ۔۔۔پر پنجابی نوں اضافتاں تے فارسی ترکیباں دے اثرات توں بچا کے ٹھیٹھ پنجابی لفظاں دی ورتوں نوں رواج دیون والے پنجابی ادب دے ایس عہد دے سب توں قد آور شاعر ،کھوج کار ، تے سوہجوان جناب تنویر بخاری ہوریں نیں ۔۔۔اوہناں نوں ایہہ اعزاز اے پئی پاکستان دے وجود وچ آون توں مگروں پہلا غزل پراگہ " ولکنیاں" 1962ء وچ ایناں دا ای پنجابی مجموعہ چھپیا سی ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔گوشہ نشین تنویر بخاری شہر دے ہنگامیاں نوں چھڈ کے اک نکڑے بہہ کے پنجابی ادب دی جنی خدمت کر ریہا اے ۔۔اوناں کم لکھاں روپے گرانٹاں تے فنڈ لین والے ادارے وی نہیں کر سکے ۔۔پنجابی شاعری دے اک سو توں ودھ مجموعے ، لوک گیتاں اتے دو تحقیقی ، تن نعتاں ، کئی تحقیقی کتاباں ، درجناں دے حساب نال تحقیقی تے تنقیدی تن سو توں ودھ کتاباں تے بے شمار تحقیقی مضمون لکھن والی ایس انتھک پنجابی سیوک تے "اسکول آف تھاٹ " جناب تنویر بخاری دی حیاتی دے کئی پکھ نیں ۔۔تے ہر پکھ دوجے پکھ نالوں اگھڑواں اے ۔۔۔۔۔ایناں اتے پنجابی ، پنجاب ، پنجابیت تے پاکستان نوں بلا شبہ فخر تے مان اے ۔۔۔۔۔۔گل تنویر بخاری دے پیار دے پندھ توں ٹور دے اں ۔۔۔۔۔۔۔۔فرہاد نے شیریں لئی نہر کڈہن دا پندھ کٹیا ۔۔۔مجنوں نے تھلاں دا ۔۔رانجھا بیلے وچ مجھیاں چار دا ریہا ۔۔ تے مہینوال جھناں چیرن والے پینڈے پے رہے ۔۔پر بکی دا سوار جنڈ دی چھانویں ستا ماریا گیا ۔۔۔۔پنجابی ادب دے ایس پاندھی نوں وی ڈر اے پئی ٹھنڈیاں گوڑھیاں چھاواں دے تھلے اوہ ڈر دا سکون نہیں کردا ۔۔تاں جے اوہدی منزل کھوٹی نہ ہو جاوے ۔۔۔۔۔۔
میں چھاواں نوں راہ دیاں کندھاں بن دیاں ڈٹھا اے
بہندا نہیں تنویر کسے رکھ تھلے ڈر دا مارا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اساں پیار خلوص دے معجزے تھیں
ایس جیون دے نیل نوں پار کیتا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
جناب تنویر بخاری ہوراں نوں شاعری ورثے وچ ملی ۔۔آپ دے والد سید عبد الرحمن مبشر بہت وڈے عالم دین تے اچ کوٹی شاعر سن ۔۔آپ پاکستان بنن توں پہلاں ضلع قصور دے اک پنڈ بھیکهی ونڈ ہٹھاڑ وچ 1939ء نوں جمعۃ الوداع دے دن پیدا ہوئے ۔۔۔ماپیاں نے ایناں دا ناں فقیر محمد رکھیا۔۔حالے ایناں دی عمر چھے مہینے دی سی جدوں ایناں دے والد عبد الرحمان مبشر اللہ نوں پیارے ہو گئے ۔۔ایناں دی پرورش ایناں دے چاچا سید عبد اللہ شاہ بخاری نے ایناں دی پرورش باپ وانگوں لاڈ پیار نال کیتی ۔۔۔شاعری دا شوق پرائمری اسکول وچ ہو گیا سی ۔۔۔حالے آپ چوتھی جماعت وچ پڑھدے سن ۔۔جدوں ایناں دی پہلی غزل چھپی سی ۔۔۔۔۔۔ مڈل دا امتحان پاس کر کے ایناں نے "جے وی"دا امتحان نارو وال توں پاس کیتا تے اک اسکول وچ ٹیچر ملازم ہو گئے ۔۔۔ایس توں مگروں ایناں نے فاضل فارسی ، فیر میٹرک ، ایف – اے ، بی -اے ، دے امتحان بتدریج پاس کیتے ۔۔ایس توں اک ورہے مگروں ایناں نے ایم – اے پنجابی دا امتحان وی پاس کر لیا ۔۔۔۔ایناں ایم – اے پنجابی کرن مگروں کسے دوجے شہر ترقی ملن پاروں وی اپنے پنڈ نوں چھڈنا پسند نہیں کیتا ۔۔۔کیوں جے ایناں نے طریقت دیاں منزلاں وی طے کر لیاں سن ۔۔جہدی وجہ توں ایناں اپنے والد ورگے چاچا دے آستانہ نوں چھڈ کے جانا پسند نہ کیتا ۔۔۔۔۔تے ساری ملازمت اپنے پنڈ دے پرائمری سکول وچ درس و تدریس کر دیاں تے اپنے مرشد تے چاچا سید عبد اللہ شاہ بخاری دے دربار تے گدی نشینی کردیاں لنگھا دتی ۔۔۔۔۔جناب تنویر بخاری دا حلقہ احباب بہت وسیع اے ۔۔ایہہ اکو ویلے شاعر ،اک پارکھ ، اک کھوج کار ، یاں اک شخص دا نام نہیں سگوں تنویر بخاری اک " اسکول آف تھاٹ " اے ۔۔۔اک انسٹیٹیوشن اے ، اک دبستان اے ، جتھے ہر ویلے علمی ، ادبی تے روحانی فیض وندیا جاندا اے ۔۔۔۔اونہاں دے حلقہ ارادت وچ شاگرداں توں اڈ اوہناں دے مریدین وی شامل نیں ۔۔۔
تنویر بخاری حیاتی دیاں اینہاں پینڈیاں دا پاندھی اے جیہڑا جمن توں لے کے ہن تیک ، بچپن ، لڑکپن ،جوانی دا سفر کردا کردا بڈھیپے وچ اپڑ گیا اے ۔۔پر اوہناں اپنی حیاتی دا ایہہ سفر عامی راہیاں وانگوں نہیں کیتا ۔۔تے انج پیڑ دا بوٹا ، ایش ٹرے ،ولکنیاں ،میخانہ ، حدیث کربلا ، وین ، شیشہ ، نک سک ،لوئے لوئے ،شاعری ،بجھی عشق دی اگ نوں واء لگی ، ہزج ، جیوے پاکستان ،سوہنی دھرتی ، حضور دے حضور ، مستو مست قلندر لال ، شیشہ تے پتھر ، نہی عن المنکر ، مکاشفہ ، تتو تاریاں، دیوان تنویر بخاری، حدیث کربلا ، پنجابی اردو لغت ، پنجاب دے لوک گیت ، کن لیکھاں، لوک کھیل ، ماہیا ، دھونی ،سراں تے سداں ( لوک ادب)، سلام آکھنا واں ، واشنا ،وین ، یا سیدی یا رسول اللہ ، ھو ، پنج رس ، بناں عشق محمّد توں ، میخانہ ، اداسیاں ،تے شاعری ، کھوج تے پرکھ دیاں بے شمار کتاباں توں اڈ چار پنج مضموناں وچ ایم – اے تے ایل ایل – بی دیاں سینکڑیاں دی تعداد وچ لکھیاں نصابی کتاباں ۔۔۔۔
اوہناں دا آکھنا اے" پئی شاعر تے میں اودوں توں ساں جدوں مینوں ایہہ وی نہیں پتا سی پئی شاعری کیہ ہوندی اے ، تے شاعر کہنوں آکھدے نیں ۔چوتھی جماعت وچ پہنچ کے باقاعدہ شعر آکھنے شروع کر دتے سن ۔۔ایسے ویلے وچ میں اک پرائیویٹ استاد توں فارسی پڑھنی شروع کر دتی تے رودکی ،وقیفی ،سنائی ، واحدی ،مراغی ،عطار ،سعدی ، خواجو ،حافظ تے نظیری وغیرہ دے نانواں توں واقف ہو گیا سی ۔۔۔۔ایناں وچوں میں حافظ شیرازی تے نظیری نوں سمجھن جوگ ہو گیا سی ۔۔آٹھویں پاس کر کے میں اسکول دی پڑھائی چھڈ دتی تے اک درس وچ داخل ہو گیا ۔۔اوتھے میں بہت تھوڑے عرصہ وچ استاداں نوں نصاب دیاں کتاباں سنا دتیاں ۔۔مینوں درس دا ماحول پسند نہ آیا تے میں
"جے وی " وچ داخلہ لے لیا ۔۔میں کدے کوئی شاعر نہیں سی ویکھیا۔۔میں پہلی وار جیہڑا شاعر ویکھیا ، اوہ منیر احمد منیر سی۔ جیہڑا "جے وی" وچ میرا ہم جماعت بنیا۔""
"جے وی " کر کے ایناں محکمہ تعلیم پنجاب وچ نوکری کر لئی ۔۔پھر ایناں نوں نہیں سی پتا پئی شاعری توں اڈ دنیا وچ ہور وی کوئی کم ہندا اے ۔۔صرف ایہہ سن تے ایناں دی شاعری ۔۔۔۔۔1960ء تیکر ایناں دیاں کئی کتاباں چھپ چکیاں سن ۔۔ اودوں تیکر ایناں دی شاعری وچ بیتاں ،سی حرفیاں ،کافیاں ،نعتاں ،چوبرگیاں ، گیتاں تے غزلاں دی صورت وچ سن ۔۔۔1960ء وچ ایناں غزلاں آکھنیاں شروع کر دتیاں ۔۔۔ایناں دی پہلی غزل ماہنامہ " پنجابی ادب " (لاہور) دے سالنامے وچ ( جنوری 1960ء) وچ شائع ہوئی ۔۔۔۔ایسے ای ویلے ایناں دی ملاقات دو وڈے شاعراں بابائے پنجابی ڈاکٹرفقیرمحمد فقیر تے حضرت غلام یعقوب انور (ایڈووکیٹ) نال ہوئی۔۔ علامہ یعقوب انور دے نگھے پیار نے ایناں نوں اپنے نیڑے کر لیا ۔۔۔اپنے ڈیرے (انور لاج) تے اپنی " بزم وفا" دی چھتر چھانویں ہون والیاں مشاعریاں وچ ایناں نوں وی حصہ لین لئی آکھیا ۔۔۔ایتھے ایناں دی ملاقات بہت سارے شاعراں نال ہون لگ پئی ۔۔ایناں توں اڈ سارے شاعر شہری سن تے ایک کلے پینڈو بندے سن ۔۔۔ایناں دی زبان ٹھیٹھ پینڈو سی تے لہجہ وی ٹھیٹھ پینڈو سی ۔۔۔ایناں نے ایسے ای زبان تے ایسے ای لہجے نوں اپنے شعراں دی زبان بنایا ۔۔اوس ویلے تیکر پنجابی غزل اتے فارسی غزل دا گوڑھا اثر سی ۔۔۔فارسی مشکل لفظاں تے ترکیباں دی ورتوں دے نال نال اضافتاں وی فارسی دیاں ورتیاں جاندیاں سن ۔۔ایتھے ایناں ایس ریت دی نابری کیتی تے انج ای لکھنا شروع کیتا ، جیویں ایناں دے آل دوالے دے لوکی بول دے سن ۔۔۔۔
جناب تنویر بخاری نے پنجابی غزل نوں ٹھیٹھ پنا دیون دی کوشش کیتی ۔۔۔۔۔۔ایہہ ٹھیک اے پئی غزل دی زبان وچ لطافت ، نزاکت تے لوچ ہونا چاہیدا اے ۔۔پر ایہہ سادہ مرادے دیہاتی بندے نوں بھلا نزاکتاں تے لطافطاں بارے کیہ پتا ۔۔۔۔۔ایہہ وی ٹھیک اے پئی غزل دا مطلب عورتاں نال گلاں کرنا اے ۔۔پر عورت دا مطلب نرا " محبوبہ " ای نہیں ،۔۔۔۔اپنی زنانی وی تاں اک سوانی ہندی اے ۔۔۔
غزل وچ دنیا جہان دا ہر موضوع کھپایا جا سکدا اے ۔۔تاں فیر شاعر کسے ہالی ، مزدور ،فصلاں ،کھیتاں ، کھلیاناں ، کارخانیاں تے اپنے سامنے ہون واپرن والے واقعات نوں کیوں موضوع نہ بناؤن ۔۔
تنویر بخاری ہوراں توں پہلاں بہت سارے غزل گو ہوئے نیں ۔تے بے شمار غزل گو ایناں دے ہم عصر وی سن ۔۔جنہاں وچوں بہت سارے ایناں توں سینئر تے عمر چہ وڈے سن ۔۔پر اودوں تیکر ایناں نے اوہناں وچوں کسے نوں وی نہیں سی پڑھیا ۔۔۔اوس ویلے تیکر ایناں' اوہناں شاعراں وچوں کسے نوں وی سی پڑھیا ۔۔۔۔
عبد الغنی وفا ، ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ،علامہ غلام یعقوب انور ،پیر فضل حسین گجراتی،برکت علی خورشید، عبدالغفور اظہر، صوفی عبداللہ یاسین، احمد حسن قلعداری ، آزاد باجوہ ،حکیم محمّد علی فائق ،نادر جاجوی ،افضل احسن رندھاوا ،خلیل آتش ،عبد المجید بھٹی ،سیٹھ اسحاق ،باغ حسین کمال ،نزیر چودھری ،حکیم ناصر ،محمّد عظیم بھٹی ،اعجاز حسین رضوی ،بشیر ریاض ،شریف کنجائی ، ریاض مجید ،ظفر اقبال ،سلیم کاشر ،رؤف شیخ ،شیر افضل جعفری ، ماجد صدیقی ،جوہر جالندھری ،فضل دین بخت ، شارب انصاری ،شاد فیروز پوری ،سید علی شاہ ملتانی ،سہیل جیلانی _اطہر نظامی ،اکبر لاہوری ،۔۔۔۔۔۔
پاکستان بنن توں مگروں پنجابی غزلاں دا جیہڑا مجموعہ سب توں پہلاں چھپیا سی ۔۔اوہ تنویر بخاری ہوراں دا
"ولکنیاں" سی ۔۔۔۔ایس لحاظ نال تنویر بخاری ہوری پاکستان وچ پنجابی غزل دے پہلے شاعر ہون دا اعزاز رکھدے نیں ۔۔۔۔
" ولکنیاں " توں پہلاں خالص غزلاں دا مجموعہ " دیوان کشتہ "دے ناں نال 1903ء وچ چھپیا سی ،جیہڑا میاں مولا بخش کشتہ ہوراں دی تخلیق سی ۔۔انج " ولکنیاں" پنجابی غزلاں دا دوجا مجموعہ سی ، جیہڑا 1962ء وچ چھپیا سی ۔۔۔
جناب تنویر بخاری ہوراں دی غزل بارے ڈاکٹر غلام شببر رانا ہوری لکھدے نیں ۔۔"" تنویر بخاری دی شاعری نوں سمجھن لئی کنجی " تجربہ " اے ۔جدوں اسیں اوہدے تجربے تے مشاہدے دے نال نال تے اوس دے سنگ سنگ نہیں ٹراں گے ۔۔اسیں سوچاں دی اوس سطح تے نہیں اپڑ سکدے ، جیس تے شاعر پہنچ چکیا اے ۔۔۔تنویر بخاری نے سچے جذبیاں نوں اپنے تجربے تے مشاہدے دے ورتارے نال دو آتشہ کر دتا اے تے ایہو وجہ اے پئی پڑھن والا اوس دے کلام نوں پڑھ کے اک وجدانی کیفیت محسوس کردا اے ۔۔لفظ ، اسلوب ،تجربے ،ترکیباں ،تشبیہاں ،تے استعارے اوس دے آگے ہتھ بنھ کے کھلوتے نظر آؤندے نیں ۔۔اوہ لفظ نوں جتھے ورت لین ، اوہ انج جگمگ کردا اے ، جیویں مندری دا تھیوا ۔۔تے محسوس ہوندا اے پئی جیویں ایس لفظ نوں ہور چنگا ورتیا ای نہیں جا سکدا ۔۔زبان تے بیان دی ایہو قدرت نے اوہنوں اچ پدھر دا شاعر بنا دیندی اے ۔""
کیہدے شعر تے کیہدے ایہہ گیت غزلاں ،
سبھو تیریاں ہین کہانیاں وے !
حرف کیہ نیں؟تیریاں مورتاں وے
معنے کیہ نیں؟تیریاں بانیاں وے
"ولکنیاں "اتے چھپن ورھا سدھا سادہ درج نہیں کیتا سی کہ شاعر نے 23 ورھے دی عمر وچ ایہہ مجموعہ چھپوایا ۔۔ایناں دا جمن سال 1939ء اے ،ایھدے وچ 23 جمع کرو تاں 1962ء بن دا اے ۔۔
نمونہ " ولکنیاں" وچوں کجھ شعر حاضر نیں ۔۔۔۔۔
ٹٹے آلھنے دے وچ کمبے ، جان نمانی ہینی
سڑی سواہ چوں بلدے لمبو ، بجلیاں آن پھرولے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
کالی چنی پلے بدھے سوہے سوہے صافے
قدم قدم تے کر دیاں راتاں،پربھاتاں دی سوٹ
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اکھاں دے وچ ساون وسدا ، دل وچ اڈ دیاں دھوڑاں
کیہ پرواہ چھناواں تائیں ، وچھڑ گئے دو بنے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
زلف تری دے نھیرے تھلے میں ازلاں توں ٹریا پاندھی
من بھر ماندے رہے شکارے ، تکیا نہیں ند یدیاں وانگ
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
ڈھل جاوے گا اک دن اڑیے ! تیرا روپ سہپن
گجھے بھیت دے بھانڈیاں اتوں لہہ جاون گے چین
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
"ولکنیاں" وچ پہلی واری کجھ نویاں " ترکیباں " تے سنیتراں ورتیاں گئیاں سن ۔۔جیویں ۔۔۔۔۔۔۔۔
ڈھڈ دی چنتا ۔۔جیون وعدہ ،نشیوں ٹٹا ،عشق دی ریکھا — گھنڈ خزاں دا ، اڈدے پڈدے چیتے ،آس دا ویڑھا ، کھلیاں ، جوہاں ،ٹٹا أهلنا ، بلدے لمبو ،ککر جمیا ادر یواں ، ازلوں ٹریا راہی ،نین ندیدے ،پکی پیڑی نگاہ ،پر بھاتاں دی سوٹ ، ڈھڈ پیڑ دی پهكی ،ریجھ دی بھٹھی ،ہجر مواتا ، غم دا سنگهنا بیلا ،وقت دی ہانڈی ،ریجھل بے براتے ،دل دی اکھلی ،غم دی موہلی ،عمر دا جھوٹا ، چھج اکھیاں دے ،ہتھ گولا ،عشق دی پٹھی پونی ،ریجھ دی رات ،دل دا بالک ،ٹٹ دلا ،ریجھ دے کولے ڈولے ، ٹٹیاں تاراں ،سواہ دا سرمہ ، لہو دا سیک ،دل صراحی ،دکھ دی جھمبنی،پیار دیاں گندلاں ،ات سکھالا ، وقت دا جیٹھ ،حسن دی ول ،شعر دا چھکو ،،
دھخد یاں ناڑاں، ٹنگدے ہاسے ،دل دا تاج محل ،پیار دا ادھ ورتا ،مردہ دیوا ،بوہل غماں دا ،عمر دی چکی ،بھیت دے بھانڈے ،تلکنی وٹ ،غماں دی چھٹ ،دل دا سچا ،دل دیاں کرچاں ،زخم لڈکے ،آس دیاں کرناں ،اتھروواں دے بمب ،ہرکھ دی لمب ،کالک لپیاں راتاں ،ریجھ دا تھل ،جوگ دا بور ،روپ ملوکا ،آس دی جھجر ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
" ولکنیاں " توں مگروں پیر فضل گجراتی ہوراں دیاں غزلاں دا مجموعہ " ڈونگھے پینڈے " 1963ء وچ چھپ کے ساہمنے آیا ۔۔ایہہ پنجابی غزلاں دا تیجا مجموعہ سی جیہڑا پاکستان بنن مگروں دوسرے نمبر اتے شائع ہویا۔۔ایس توں مگروں 1964ء وچ ماجد صدیقی ہوراں دیاں غزلاں دا مجموعہ " وتھاں ناپدے ہتھ " دے ناں نال شائع ہویا۔۔
" ولکنیاں " توں مگروں تنویر بخاری ہوراں غزلاں دے کھیتر وچ ای زور آزمائی کرنی شروع کر دتی ۔۔۔تے اایناں نے رج کے غزلاں لکھنیاں شروع کر دتیاں ۔۔۔۔
ایناں نے ایس توں مگروں " نک سک " دے سرناویں نال نکیاں نکیاں غزلاں نوں اک نکے سائز دی کتاب بھی صورت وچ 1965ء وچ چھاپیا ۔۔۔ایہہ 1965ء توں بعد اکھیاں جاون والیاں والان نمائندہ غزلاں سن ۔۔۔۔ایس کتاب چوں حوالہ ۔۔
کیڈی سوہنی وے ماہی
کر کھاں کوئی بات وے ماہی
جھولی ہووے تے میں تیتھوں
منگ لواں خیرات وے ماہی
" لوئے لوئے " تے " نک سک " مگروں 1969ء وچ پنجابی دا کوئی مجموعہ نہیں چھپیا ۔۔1972ء وچ ایناں" لوۓ لوۓ "
دے ناں نال اک نکا جیہا مجموعہ چھاپیا ۔۔۔۔کتاب دا انتساب احمد ندیم قاسمی ہوراں دے ناں سی ۔۔
محرم حال غماں دیے راتے پردہ ساڈا رکھیں
بکلوں باہر نہ کڈھیں کدھرے ساڈیاں بجھیاں اکھیں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
سگریٹ دا دھواں کمرے اندر پھرے ولانویں کھاندا
جسراں کوئی زلفاں والا پیا دھمالاں پاندا
لوک اجے تک جثیاں والی ولگن چوں نہ نکلے
کون ہںگارا دیندا جے میں روح دیاں باتاں پاندا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
"لوئے لوئے "توں مگروں فیر 1971ء وچ یوسف شیخ دیاں غزلاں دا مجموعہ " بلدا شہر " چھپیا لوئے لوئے "1974ء وچ ایناں دیاں غزلاں دا تیجا مجموعہ " غزلاں "دے ناں نال چھپیا ۔۔۔۔ایہدے مگروں 1974ء وچ حکیم شیر محمّد ناصر دیاں ہوراں غزلاں دا مجموعہ "حکیم ناصر دیاں غزلاں "دے ناں نال چھپیا ۔۔۔۔
1975ء وچ تنویر بخاری ہوراں دیاں غزلاں دا اک ہور مجموعہ " ایش ٹرے "چھپیا ۔۔یہ کتاب غلام مصطفیٰ بسمل ہوراں دے اہر نال چھپیا سی ۔ایہدی کتابت وی ایناں آپوں کیتی سی ۔۔ٹائٹل وی آپ ای بنایا سی ۔۔۔۔ایس کتاب دا دیباچہ " امرتا پریتم " نے لکھیا سی ۔۔
" ایش ٹرے " وچوں غزلاں دے کجھ شعر حاضر نیں ۔۔
جگ دے مکھڑے اتے لکھیاں ہویاں سوچ وچاراں
چپ چپتا پڑھدا رہنا ، سارا دن اخباراں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
۔پیار تریہہ نہ رہ گئی کوئی، ڈانجھ نہیں بجھدی دساں کیہ
کوکا کولا دے اس دور دا ہر بندہ ترہایا اے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
ڈر دا مارا ڈگدا نہیں مت آٹا ڈلھ پے کیڑی دا
نہیں تے قدم قدم تے مینوں سو سو ٹھیڈا آیا اے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
مر گیا تنویر ہوئی نہ کسے نوں وی خبر
نال دے کمرے چ اونویں ویڈیو وج دا ریہا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
گھڑی مڑی نہ کھلو یارو بوہا دل دی ولگن دا
کچی جلد کتاب دی اسراں پڑھیاں اکھڑ جاندی اے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
دھر اپڑن توں پہلاں دکھڑے مکن دی گل جھوٹھی جے
ساہ ایہہ کیہ نیں، کچی سڑک تے لاری دے ہچکولے نیں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
گل تے ایہہ وے کوئی اپنی واری روند نہ مارے
چونڈی دھپھا کھیڈ دیاں ، ہتھ کیہ ہولا ، کیہ بھارا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
باریاں رکھ دے نیں لوکی کمریاں وچ واء لئی
کیہڑی گل اے ، میں ذرا جے ،کندھ وچلی ڈھا لئی
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
نمھو جھانا ہو کے شامیں پرت آؤناں دفتروں
'خالی تانگہ لے کے مڑ دا جیویں کوئی کوچوان
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
شعر سونا ہون ، اوہنوں ٹونباں ای گھڑوا دیاں
سوچ جے دولت ہووے تے اوہدے نانویں لا دیاں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
میریں شعریں میرا آل دوالا انج دسیا وے
جسراں کسے ڈرپوک کولوں ڈیزل دی بو آوے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اوہدا روپ ادھارا لے کے غزلاں لیک رہیاں واں
منگواں سوٹ جیویں کوئی پا کے انٹرویو لئی جاوے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔،۔۔۔۔۔۔،۔۔۔۔۔۔۔۔۔
دکھاں نے تقسیم کر لے میرے سارے اتھرو
آس والی رقم نوں میں ہور ضرباں دے لواں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
پے گیا خصماں نوں کھانا عینکاں دا کیہ رواج
آدمی دے نال اکھاں میلدا نہیں کوئی
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
1975ء وچ تنویر بخاری ہوراں دا اک ہور غزلاں دا مجموعہ " پیڑ دا بوٹا " چھپیا ،۔۔۔ایہدا ٹائٹل نہ چھپ سکیا ۔۔۔ ایہدی کتابت وی ایناں آپ ای کیتی سی ۔۔۔۔۔ایس کتاب دا انتساب " غلام مصطفیٰ بسمل " دے ناں کیتا گیا سی ۔۔۔۔۔
نمونہ " پیڑ دا بوٹا " وچوں کجھ شعر حاضر نیں ۔۔۔
مورتاں ،نظماں تے غزلاں ، سفنے لارے ، سدھراں
جس کھڈاؤنے نال ورچی ، زندگی ورچا لئی
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
میریاں اکھیاں وچوں کوئی نام نہ اوہدا پڑھ لے
چٹے دن جیہے بھیت نوں کالی عینک ہیٹھ لکاواں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
دل نوں ٹھاہراں دین دی خاطر " ہیپی "بنیا پھرنا واں
"ماڈل " بنن دے چاء وچ توں وی اپنا روپ گوایا اے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
دل تے دکھ دی چادر پئی لشکے ، اکھوں ورھدیاں کنیاں
گدڑ گدڑی دا ویاہ خورے ! کدن مکنائے حالی
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
"شیشہ " تنویر بخاری ہوراں دا ستواں غزل پراگہ 1980ء وچ اسحاقیہ پرنٹنگ پریس کراچی توں چھپیا ۔۔۔۔۔ایہدی کتابت محمّد شریف گل ہوراں نے کیتی ۔۔۔ایہدا کاغذ خوبصورت تے مہنگا سی ۔۔۔۔ایہدے وچ دو سو غزلاں دتیاں گئیاں سی ۔۔اک صفحے اتے دو غزلاں۔ درج کیتیاں گئیاں سن ۔۔۔۔۔۔۔۔۔
نمونہ "شیشہ " وچوں غزلاں دے کجھ شعر ۔۔۔۔۔۔۔
آؤنا ایں تے جی پینا واں ، جانا ایں مر جاناں
موت حیاتی دونویں پیڑاں، دوہاں نوں جر جاناں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
رف کاغذ دے اتے جسراں سیاہی کھلر جاندی اے
انج ای ہنجو پیندے پیندے وچے وچ کھر جاواں گے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
پال دے رہے آں دل دے اندر جیون دیاں سدھراں نوں
جیوں " لنڈے " دی کوٹی پا کے پوہ دا سیت ٹپایا اے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
1980ء توں مگروں پنجابی غزلاں دے ڈھیر سارے مجموعے چھپے ۔۔۔1984ء تیکر جنہاں شاعراں دے غزلئی مجموعے سامنے آ چکے سن ۔۔۔۔۔اوہناں وچ ڈاکٹر رشید انور ،امین خیال، احسان رانا ،اقبال سوکڑی، سلیم کاشر منظور وزیر آبادی، یونس احقر ، مخلص وجدانی، قیس آفریدی، غلام مصطفی بسمل ، محمد سلیم آسی ، امجد حمید محسن ، شاکر سروری ، افضل احسن رندھاوا ، اکرام مجید تسے انور اداس ۔۔۔۔۔
1985ء وچ ایناں دا آٹھواں غزل مجموعہ " شاعری" سے سرنانویں نال چھپیا ۔۔۔۔۔ یہ غزلاں ایناں بناں کسے مسودے توں سدھیاں سانویاں بٹر پیپر اتے الیکیاں سن تے اوسے طراں چھاپ دتیاں سن ۔۔۔۔ ۔ غزلاں وارث شاہی بحر وچ سن ۔۔سوا مقطے دے عزل دا ہر شعر مطلع سی تے ہر عزل ستاں شعراں دا وی سی ۔۔۔
جسم سنتاں سنگ ویچیا اے ، دل کورا اے ، تیرے حجاب ورگا
گل ننگی نہ ہووے مہین جیہا ، اوہلا رہن دے وچ نقاب ورگا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
دوری کاہدی اے بیلیو! کہ ہویا بھانویں وسدا وچ کڑیال ہاں میں
جتھے کتے کوئی پیار دی گل کردہ، آتے کتے نت ای وسدے نال ہاں میں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
مساں مساں جے کدھرے نال قسمت ہو گیا الار ارار تیرا
وچ سنھ دے مٹڑی کندھ بن گئی مکھ گیا جلویوں پار تیرا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
رکھی ہیتھاں کنج ہتھ کالجے تے سائیں گئے دوبئی وچاریاں دے
جی کردا اے مگرے ٹور دیواں ہو کے کر کے ٹیپ دکھیاریاں دے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
حسن ، امن ،محبّت تے ایکتا دا ، سدا سبھناں تیک اپڑویا جے
میری گل پچھے ضرور لگنا ، میرے مگر بیشک نہ آیا جے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔،۔۔۔۔،۔۔۔۔
" بجھی عشق دی اگ نوں واء لگی " جناب تنویر بخاری ہوراں دا نوواں غزل مجموعہ 1985ء وچ اقبال زخمی ہوراں اپنے ادارے " ادارہ پنجابی لکھاریاں " لاہور توں چھاپیا ۔۔۔۔۔ایس دی کتابت تنویر بخاری صاحب نے خود کیتی سی ۔۔۔۔ایہہ غزلاں وی ایناں دے غزل پرآگے " غزلاں " وانگوں وارث شاہی بحر " وچ سن ۔۔۔۔۔
ایس مجموعہ چوں ونگی دے کجھ شعر ۔۔۔۔۔۔۔۔!
دائرہ تکیہ خانقاہ ،میخانہ ،ساقی گری دی ہر دکان بند اے تیرے شہر کا پتا نہیں حال کیہ اے ساڈے پنڈ تاں پین پلان بند اے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
وچ قطرے جیویں دریا للکیا ،وچ تل دے جویں جہان بند اے وچ جسم دے بدھری جند وانگوں ،وچ بوتل دے میرا سامان بند اے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
کسے انھے وچارے نے اکھ جھمکی ،اوہناں آکھیا ویکھ گیا ننگ ساڈا
بناں ویکھیوں ویکھ گیا مڑ جانا ، رکھیا نہیں گستاخ نے لنگ ساڈا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
آ جا تیرا وی کردا اے جی جیکر ،ویڑھا بڑا اے کھلڑا جھنگ ساڈا
سنے عرش دے رہندا اے رب ایتھے، ایڈا دل نہیں سوہنیا تنگ ساڈا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
یاری لا کے بجلیاں نال اوہنے، تیلا تیک وی نہیں اخیر رکھنا
جمے جدوں وی کدھرے کوئی کملا ، اوہدا ناں بس تسیں تنویر رکھنا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
ویہندا کیہ ایں جیتھ نوں مونھ لا کے ، بے گھرے دا گھار اے ہور کجھ نہیں
پھیرے لے کے واندا ہو چپ کر کے ،کعبہ ربی آثار اے ہور کچھ نہیں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
قصے مک گئے نیں ہیراں ، سئسیاں دے لے ٹرے نیں ہور کہانیاں نوں
بابے چیکدے رہ گئے ، منڈیاں نے ، دتا غزلوں کڈھ سوانیاں نوں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
1985ء توں مگروں غزلئی مجموعیاں دا ہڑھ آ گیا ۔۔۔اودوں توں لے کے ہن تائیں 1995 ء تیکر سو توں ودھ غزلاں دے مجموعے چھپ چکے نیں ۔۔۔ ۔۔۔۔۔
1995ء وچ الفت تنویر بخاری ہوراں ایناں دیاں 51 غزلاں " "ہزج " دے ناں نال " ادارہ پنجابی زبان تے ثقافت (لاہور) ولوں چھپوائیاں ۔۔۔۔۔ایہہ ساریاں غزلاں " بحر ہزج " دے مختلف (51)وزناں وچ نیں ۔۔۔ہر غزل اتے اوہدا وزن درج کیتا گیا اے ۔۔۔کتاب دے شروع وچ الفت تنویر بخاری ہوراں نے " علم عروض " دے حوالے نال " بحر ہزج " اتے اک طویل تحقیقی مقالہ لکھیا اے جیہڑا 46 صفحیاں تے کھلریا ہویا اے ۔۔۔ایہہ غزلاں صرف بحر ہزج دے وزن دسن لئی الیکیاں گئیاں نیں ۔۔۔۔۔
نمونہ "" ہزج " چوں کجھ غزلی شعراں دا نمونہ ۔۔۔۔۔۔
جوانی چا کے سر تے آ گیا کوئی
نواں ایہہ نیوندرا اج پا گیا کوئی
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
وگڑ بیٹھے تے کیہ ہویا بخاری
بنائے نیں اساں شاعر بتھیرے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
ڈٹھی نہ زمانے چ اساں بچڑا
ہے ذکر کتاباں چ سچائی دا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
نھیر نکلے اندروں
کھولدے ہاں باریاں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
غریباں کول نیں نریاں ای ہاواں تے دعاواں
کلاشنکوف دے آگے عقیدے دا کیہ چارا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
دل کالا اے بیلی دا تے نیت وی اے میلی
آکھو تے گھلا دیواں میں وچ تحفے دے جھاواں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
جناب تنویر بخاری ہوراں دی غزلئی شاعری دا فنی ویروا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
تنویر بخاری ہوراں پنجابی وچ مقدار دے لحاظ نال اپنی پوری نسل توں زیادہ کم کیتا اے ۔۔تنویر بخاری بڑا بھرواں تے پکا پیڈا شاعر اے ۔۔اونہاں دی شاعری بندے دے بندے ہتھوں استحصال دے خلاف اک بھرویں آواز اے ۔۔۔بے انصافی تے ظلم نوں ویکھ کے اوہدا قلم چیک اٹھدا اے ۔۔تے اوہ قلم وار نال استحصال دے خلاف جہاد وچ شامل ہو جاندا اے ۔۔۔ایس کم لئی اوہ کوئی حیل ؤ حجت نہیں کردا ۔۔انج لگدا اے جنویں اوہ آپ ایس تجربے وچ گزر ریہا اے ۔۔جیہڑی اوس دے دل تے گزر رہی اے ۔۔۔۔۔اوہ لکھدا اے تے انج لوح ؤ قلم دی پرورش دا فریضہ وی انجام دیندا اے تے حق دی گل کر کے اپنے ضمیر نوں وی مطمئن کردا اے ۔۔۔۔۔۔
جیہڑا کسے ہماٹر ہتھوں ودھ کے برکی کھوہوے گا
اوہدی روٹی کھوہون والا وی کوئی آٹھ کھلوہوے گا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
تنویر بخاری جذبیاں ، صداقتاں تے انصاف دا پرچار کرن والا ایک حقیقت پسند شاعر اے ۔۔جیہڑا نویاں تشبیہاں ، استعاریاں تے نادر ترکیباں دی بنتر نال نویں انداز وچ شعراں دے گلدستے سجاون دا ماہر اے ۔۔۔۔ایس میدان وچ ویاوس دے تجربے دا نواں روپ تے سوہنا اسلوب نکھر کے سامنے آؤندا اے ۔۔۔۔سچے جذبیاں نوں کوڈیاں دے بھاہ رلدیاں ویکھ کے اوہ تڑپ اٹھدا اے ۔۔۔۔۔
بوہا کھول حویلی دا
درشن کریے بیلی دا
جذبہ اے کوئی آٹا نہیں
لے آویں جو دھیلی دا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اوہ اپنے دل دا حال لکھدیاں ہویاں کوئی شے لکا کے نہیں رکھدا ۔۔اوہ جان دا اے پئی زمانے وچ محبّت توں علاوہ ہور وی دکھ ہے گے نیں ۔۔ایس لئی اپنے دکھاں نوں اوہ زندگی دا روگ نہیں بنن دیندا ۔۔شاعر اک نظریے تے وابستگی دے نال اپنے فن نوں نکھار دا اے ۔۔۔اوہ جان بجھ کے دکھاں دا تجربہ سہندہ اے کیوں جے انھوں علم اے پئی مصیبت دا پرچار کرنا مصیبت توں وی وڈی مصیبت بن جاندی اے ۔۔۔۔لوک درد ونڈان دی تھاں جگ ہنسائی کر
