پنجابی نعتیہ ادب وچ محسن اعجاز دی نعت دا چانن دا لشکارا

پنجابی زبان تے ادب نال پیار کرن والیاں نوں ایس گل دا ڈاہڈا احساس ہو گیا اے کہ جے پنجابی زبان نوں زندہ رکھنا ایں، ایہنوں گھر گھر پڑھی جان والی زبان بنانا ایں تے فیر ایہدے وچ دینی، مذہبی تے اسلامی ادب نوں چوکھا لکھنا پوے گا۔ ایہو وجہ اے کہ اجوکے سمے وچ نعتاں دیاں کتاباں، نعتیہ تنقیدی تے تحقیقی مضمون، حمدیہ دیوان تے حمد و نعت بارے خاص نمبر خاص طور تے شائع کرنا دا اہتمام کیتا گیا اے۔ ایس دے نال نال جدوں دے پنجابی نعتیہ دیوان چھپ کے سامنے آ رہے نیں تدوں دی نعت وچ فکری تے فنی وسعت دے نال نال کجھ ایسے با خبر، سمجھدار، با عمل تے شریعت نوں جانن سمجھن والے لوک وی ایس پاسے ول آئے نیں۔

جے اجے تک دی پنجابی نعتیہ تاریخ ول جھات پائیے تے ’’نعت دا چانن‘‘ ہتھلا دیوان کڈھ کے ایہدے وچ پنج دیوان ہور نظریں آئوندے نیں جہیڑے وار سیتی کجھ ایسراں نیں:

-1 سَیدنا احمد، ریاض مجید، فیصل آباد، نعت اکادمی، 1419 ہجری، 1998ء

 -2 نعتاں دا محل، ڈاکٹر حفیظ احمد، لاہور، بزم مولا شاہ، 2019ء

-3 نوری طاق، بشیر حسین ناظم، لاہور، کرماں والا بک شاپ، 2014ء

 -4 ساجد دی عقیدت، محمد ساجد ڈھلوں نوری، شیخوپورہ، امامیہ کالونی تحصیل فیروز والا، 2015ء

 -5 درود آکھاں سلام آکھاں، محمد اقبال نجمیؔ، گوجرانوالہ، فروغِ ادب اکادمی، 2019ء

ہن ایہناں دیواناں دا کجھ مختصر جہیا فکری جائزہ لیندے آں۔ ریاض مجید ہوراں 50اکھر پٹی دے نال 117 نعتاں لکھیاں نیں جہناں وچوں 11 نعتاں غیر مردف نیں۔ اوہناں نے ’’ح‘‘ تے ’’ذ‘‘ نال کوئی نعت نئیں لکھی۔ دیوان دے مڈھ وچ دو حمداں وی شامل نیں۔ ہو سکدا اے اوہناں دا خیال ہووے کہ ’’ح‘‘ نال تے ’’ذ‘‘ نال پنجابی وچ کوئی اکھر نئیں بن دے یاں اوہناں کولوں بھُل ہو گئی ہووے۔ چلو ’’بھُل بھلیکھے تے اللہ لیکھے‘‘ ایسراں اک تھاں تے ’’م‘‘ دی ردیف وچ اوہناں دو نعتاں ’’د‘‘ دی ردیف دیاں واڑ دتیاں نیں جہیڑی کہ کمپوزنگ تے ترتیب دی غلطی وی ہو سکدی اے۔ اک تھاں تے شاعر نوں حاشیہ لکھنا پیا اے جتھے اوہناں لفظ گھڑیا اے۔ اوہناں ’’ژ‘‘ دی ردیف بنھاون کارن لفظ ’’باژ‘‘ نوں باج بمعنی خراج ورتیا اے تے لکھیا اے کہ پنجابی ایس نوں ایسراں بول دے نیں۔ ویسے جے دوجے 2اکھراں وانگوں ایہہ ردیف وی نہ آئوندی تے کی سی۔ دیوان تے فیر وی مکمل سی۔ اوہناں کول پنجابی دیاں خالص ترکیباں نیں جیویں گنہ وچ بھجیا پنڈا، موت دی تریلی۔ تصوف تے سیانف دیاں گلاں دے نال نال عروضی حوالے نال اوہناں دی نعت وچ اک کھلار اے۔ سیرت تے شمائل دے حوالے نال وی اوہناں دے مضمون سوہنے نیں۔

’’نعتاں دا محل‘‘ ڈاکٹر حفیظ احمد ہوراں دا نعتیہ دیوان اے۔ ایہدے وچ اوہناں 50 اکھراں دے ردیف نال 99 نعتاں لکھیاں نیں۔ اتے تن حمداں وکھریاں نیں۔ جہناں وچوں 41 نعتاں غیر مردف نیں۔ موصوف نے اتے اوہناں دے دیباچہ نگاراں نے وی ایس نوں پہلا دیوان لکھیا اے جہڑا کہ تحقیق پاروں غلط ثابت ہویا۔ ڈاکٹر ہوراں ’’رھ‘‘، ’’ز‘‘ اتے ’’ژ‘‘ دے اکھراں نال کوئی ردیف نئیں بنائی۔ ہو سکدا اے اوہناں نوں بھُل لگی ہووے تے ایہہ اکھر رہ گئے ہوون۔ ڈاکٹر حفیظ ہوراںنیں اپنے ایس دیوان وچ اک نعت بغیر مطلع توں وی لکھی اے ، اوس نعت داپہلا شعر ویکھو:۔

بند مُٹھی وچ کلمہ پڑھیا کنکراں اکسے تار

چن دوکھن ہویا اے میرے آقا دا اعجاز

ڈاکٹر ہوراں کئیاں تھانواں تے مقطع وچ اپنا تخلص نئیں ورتیا۔ آپ نے اپنی نعت دے موضوع نوں کھلار دیون دی کوشش کیتی اے۔ آپ دی نعت وچ امام حسینؑ تے اہل بیتؑ دی محبت دے جھلکارے وی مل دے نیں۔

تیسرا دیوان بشیر حسین ناظم ہوراں دا اے۔ اوہناں 37 اکھر پٹی نال 112 تخلیقاں پیش کیتیاں نیں جہناں وچوں دو حمداں، اک نعتیہ کافی، اک تضمین’’ اج سک متراں دی ودھیری اے‘‘ تے نال میاں محمد بخشؒ دے شعراں دے ٹوٹے ملا کے شعر لکھے نیں۔ ایسراں 3 نظماں نیں حضرت ابوبکر صدیقؓ، حضرت عمر فاروقؓ تے حضرت عثمانؓ بارے۔ 2 حضرت امام حسین ؑ ہوراں لئی نیں تے اک بند داتا گنج بخش ؒ ہوراں بارے وے۔

تے اک وچ نظم اے۔ ایسراں اوہناں دیاں 112 نعتاں وچوں کل 100 باقی بچ دیاں نیں جہیڑیاں کہ خالص نعتیہ دیوان دیاں نعتاں نیں جہناں وچوں 42 غیر مردف نیں۔ ایس کتاب دی ترتیب دے حوالے نال اکھراں دی وار سیتی غلطی نوں اسیں کدے وی بشیر حسین ناظم ہوراں دی غلطی نئیں آکھ سکدے کیوں جے ایہ کتاب اوہناں دے مرن توں مگروں اوہناں دے پتر احمد محمود الزماں ہوراں مرتب کیتی سی۔ ناظم ہوری ہفت زبان شاعر سن، اوہ اک دانش وند، نعت خواں، خطیب تے مترجم اتے نقاد دے طور تے وی اپنی پچھان رکھدے نیں۔ اوہ نعت وچ اپنے عقیدے نوں بڑا کھُل کے بیان کردے نیں۔

بھلا اوہناں دی تھاں ہونی اے کی دنیا تے عقبیٰ وچ

تہانوں اپنے ورگا جو گمانن یا رسول اللہ

’’ساجد دی عقیدت‘‘ چوتھا پنجابی دیوان اے۔ دیوان تے مکمل اے پر دیوان توں ہٹ کے وی ایہدے وچ بڑا کجھ اے۔ ساجد ہوراں 37 حرفاں نال 147 نعتاں لکھیاں نیں جہناں وچوں 24 تے سرے توں نعتاں ہے ای نئیں۔ 1 حمد اے تے اک التجا دے ناں توں اوہناں اپنے رب سوہنے اگے دعاواں منگیاںنیں۔ ایسراں 26 نعتاں غیر مردف نیں۔

ساجد ڈھلوں ہوراں نوں خورے دیوان دیاں لوڑاں تے اوہدے تقاضیاں دا نئیں سی پتہ۔ ایس لئی اوہ اپنے ای رنگ وچ نظماں لکھ دے ای گئے نیں۔ ساجد ہوراں کول مضموناں تے موضوعات دی کوئی تھوڑ نئیں اتے بیانن ڈھنگ وی اوہناں دا اپنا اے۔ اوہ بحر، وزن، عروض تے شعریت دے خیال توں ودھ اپنی گل کرن نوں اہمیت دیندے نیں۔

’’درود آکھاں سلام آکھاں‘‘ 2019 وچ آئون والا پنجواں نعتیہ دیوان اے جہیڑا کہ پنجابی زبان دے معروف شاعر محمد اقبال نجمیؔ ہوراں لکھیا اے۔ آپ نے 51 اکھر پٹی دے اکھراں نال 143 نعتاں لکھیاں نیں جہناں وچوں 34 غیر مردف نیں۔ آپ نے صرف اکو حرف نوں ردیف وچ نئیں آندا تے اوہ اے ’’ژ‘‘، جدوں کہ ایہناں پنجابی دیواناں وچوں مکمل طور تے ایس حرف نوں محمد ساجد ہوراں ورتیا اے۔محمد اقبال نجمیؔ ہوراں دیوان دے سارے تقاضے پورے کیتے نیں۔ آپ ایس توں پہلے وی اک حمدیہ پنجابی تے اردو نعتیہ دیوان لکھ چکے نیں جدوں کہ پنجابی غزل دا وی آپ دا اک دیوان ’’تن وستی وچ درد بلاواں‘‘ دے ناں نال آ چکیا اے۔ آپ دا اک شعر ویکھو

اپنی موتے مر جاون گے باطل سارے ویکھ

جہناں کول اے آپ دی سیرت زندہ نیں اوہ سبھ

ایس سارے منظر نامے وچ جے محسن اعجازؔ ہوراں دے دیوان ول جھاتی ماریے تے اوہناں پنجابی دے 52 اکھر پٹی دے لفظاں نال نعتاں دا ایہ دیوان مکمل کیتا اے۔محسن اعجازؔ ہوراں دا کمال ایہ وے کہ اوہناں پنجابی دے اوہ اکھر ردیف دے حوالے نال ورتے نیں جیہڑے کئیاں شاعراں کولوں رہ گئے نیں یا اوہ ورت نئیں سکے جیویں لھ، مھ، نھ، رھ۔ جے ویکھیا جاوے تے اوہناں نے پوری پٹی وچوں صرف اکوحرف ’’ژ‘‘ چھڈیا اے۔ اوہناںدے دیوان وچ کوئی وی نعت غیر مردف نئیں۔

محسن ہوراں الف دی ردیف وچ ’’ یا مصطفی‘‘ دی ردیف نا ل وی اک نعت لکھی اے۔ ایسے طراں اوہناں پنجابی دی اکھر پٹی دے اک حرف ہمزہ’’ء‘‘ نوں وی اک لفظ نال (عشاء) ردیف دے طور تے آندا اے۔اجے تک لکھے گئے سارے پنجابی نعتیہ دیواناں وچوں کسے نیں وی ہمزہ دے اکھر نال کوئی ردیف نئیں بنھی۔ ایہہ سب محسن اعجازؔ دا ادبی اجتہاد اے یاں اوہناں دا نعت وچ اک جدت پیدا کرنے دا نواں پن، جو وی اے اکھر ردیف قافیہ مکمل اے تے سوہجواناں، نقاداں تے شاعراں نوں ایس پکھوں گوہ کرن ول پریردا اے۔ دوجا محمد اقبال نجمیؔ تے ڈاکٹر حفیظ تے ریاض مجید وانگوںاوہناں صرف نعتاں ای لکھیاں نیں۔ نظماں تے دوجیاں لکھتاں نوں دیوان دا حصہ نئیں بنایا۔ سگوں اوہناں تے نعتیہ دیوان دے مڈھ وچ حمد وی نئیں لکھی۔ اتے مڈھ توں ای اپنے خیال نوں آکھدے نیں:

خیال جا توں مدینے بہار بن کے آ

میںبے قرار بتیراںقرار بن کے آ

محسن اعجازؔ ہوری اردو تے پنجابی زبان دے نال نال عربی زبان دے وی چنگے جانونیں۔ اوہناں عربی نعت دا وی مطالعہ کیتا ہویا اے۔ اوہناں دی نعت وچ نویں نویں تے وکھرے مضموناں دا آئونا ،نویاں بحراں تے تخلیقی ترکیباں تے اصطلاحواں دی ورتوں ایس گل دا ثبوت اے۔ اوہناں دی نعت روایتی پنجابی نعت توں مکمل طور تے وکھری تے نویکلتا بھری اے۔ اوہ روایتی مضموناں نوں وی اپنے سہپن بھرے بیانیے پاروں اک نواں رنگ دے دیندے نیں۔ اوہناں دیاں لمیاں لمیاں ردیفاں وی نعت وچ اک نواں تجربہ اے۔ اک لفظ نوں وکھو وکھ معنیاں وچ ورتنا، اوہدے وچ تکرار پیدا کرنا تے معنوی حوالے نال وی ڈونگھی گل کرنا اوہناں دی نعت وچ تھاں تھاں تے دِس دا اے۔

کی بن گیا اے سوہنیا چن دی دھمال ویکھ کے

جھلی دھمال کھیڈ دی اج حال تک دھمال دا

_______

کلیم اللہ دے چشمیاں دی کسے کی آن گل چھیڑی

تری انگلاں دے مینوں تے سمندر مست کر چھڈیا

_______

نبی وی سوہنیا جد تیری نسبت نوں ترس دے نیں

کیوں کملے جہے طوطے نوں آکھاں میری قسمت کڈھ

_______

نعت پڑھیے زوال آئوندا نئیں

نہ پڑھیوے کمال آئوندا نئیں

’’نعت دا چانن‘‘ اک ایسا دیوان اے جہیڑا اوہناں لوکاں دے سوالاں دا جواب دیندا اے کہ نعت وچ نویں گل کی ہووے، اسلوب وچ نواں پن کسراں آوے، مڑ مڑ کے اکو گل نوں کرن دا کی فائدہ۔ ایہ تے ایسرں دے ہور کئی جواب، محسن اعجاز دا دیوان دیندا اے۔ محسن اعجاز ہوراں ہر نعت سگوں ہر شعر شعوری کوشش نال لکھیا اے۔ پر اکھراں دی ورتوں تے شعر دی فکری ڈونگھیائی ایس گل دا وی پتہ دیندی اے کہ ایسراں دی نعت اوہ ای لکھ سکدا اے جہیدا قرآن، سیرت، حدیث تے تاریخ دا مطالعہ ای نہ ہووے سگوں اوہ تاریخ دے چانن وچوں ایسراں دیاں تشبیہاں تے استعارے لیاوے جہنوں پڑھدیاں ہویاں عام قاری نوں اک واری رکنا پوے۔محسن ہوری لفظاں نال کھیڈدے نئیں سگوں لفظاں دی ورتوں چوں معنیاں دے موتی کڈھ کے پڑھنہاراں اگے رکھ دے نیں۔ اوہ کالی کملی والے دے عشق سمندر وچ تردے تردے مرشداں دی لائی من وچ بوٹی دی مشک نوں ہنڈان والا شاعر اے جہیڑی پھُلن تے آئی اے تے سوہنے اتے آخری نبی امتاں دے بخشاون ہارے دے عشق نوں چوفیرے اپنے ہانیاں وچ’’نعت دے چانن‘‘ دی صورت وچ کھلار رہی اے۔

خاک دے ذرے کی مدینے روپ نگر دے راجے نیں

ویکھ کے ذرے چمک دے تارے ویہندے رہ گئے

_______

مینوں سرکار قدماں دے وچ سدّ لیا

لوکیں میری خطا ویکھ دے رہ گئے

_______

مِرے وساہ دا سکہ جہان تے چل دا

ترے وساہ تے حبیبا مِرا وساہ ٹُرے

میاں محمد بخش کھڑی شریف والیاں آکھیا سی کہ’’ جو کجھ جس دے اندر ہووے اوہی باہر آئوندا‘‘ تے بشیر باوے کہیا سی کہ ’’ ہے شعر باوا شعور وچوں، شعور رب دی عطا دا ناں اے‘‘۔ محسن اعجازؔ دے اکھراں وچ چانن، اوہی چانن جہڑا اوہدیاں اکھیاں وچ اے۔ اوہ پورے شعور نال گل کردا اے ۔ اوہ چانن تے شعور نوں شعورتے چانن نوں اپنی نعت وچ اکھراں دے بانے نال ایسراں اک مک کردا اے کہ اوہدے لفظ وی رب سوہنے دی عطا لگن لگ پیندے نیں۔ اوہدی نعت توں انج محسوس ہوون لگ پیندا اے کہ ایہ کم اوہدے کولوں کروایا جا ریا اے۔ محسن اعجازؔ ہوری جہیڑے وی مضمون نوں جیہڑی وی بحر وچ چاہندے نیں، بڑی آسانی نال بیان کر دیندے نیں۔ حالانکہ اوہناں کول پنجابی شاعری دی غزل دا کوئی لما چوڑا تجربہ تے ورہیاں دی محنت نئیں پر اوہناں دا عشق تے اخلاص، عقیدت تے مطالعہ محبت تے پنجاب دی وسوں تے لوکائی نال ملن ورتن پاروں اوہناں دی ذہنی تے علمی سطح نوں چھیتی پچھان کے اوہناں دے ذوق مطابق گل کردے نیں۔ محسن اعجازؔ ہوری عوامی سطح دیاں محفلی تے مجلسی نعتاں لکھ کے بڑی منتا تے واہ واہ کھٹ سکدے نیں پر اوہناں نوں پتہ اے کہ ایسراں دیاں نعتاں دا حوالہ زندہ نئیں رہندا۔

مصطفی دا واسطہ دے کے خدا توں خیر منگ

فیر ویکھیں عرشوں وسدے کِنے رحمت دے گلاب

_______

نت درد سمندر نوں میں بُک نال جھٹیناں

ہر موج تے بُک نال نبی یاد خدا یاد

_______

جدوں ایہناں نوں نعت دی پگ بنھونا

مِرے تے سدا رہن اکھر بڑا خوش

’’نعت دا چانن‘‘ محسن اعجازؔ دی کانی وچوں نکلن والا اوہ چانن اے جہنوں اوہ اپنے سوہنے کالی کملی والے دے عشق تے موہ دی عطا آکھ دا اے۔ اوہ جہیڑی گل وی کردا اے اوہدے وچ اک دڑتا تے ایمان، یقین تے عقیدت دی گل دے نال نال اوہدا عقیدہ وی وکھالی دیندا اے۔ اوہ گل نوں روایتی اندازنال نئیں کردا۔ اوہنے اپنے سماج دے کرداراں نوں وی اپنی نعت دا حصہ بناون دا چارا کیتا اے تے ایہہ پنجابی نعت وچ پہلی واری ہویا اے۔ جیویں پٹواری دا ذکر، تے اپنے ویلے دے سردار نوں اوہ سردارا آکھ کے اوس جگاں دے سردارﷺ دے کھانے دی گل سناندے نیں۔ ایسراں ای واعظ تے دوجے کئی کرداراں نال اوہدی گل سوہنی سیرت دیاں مثالاں راہیں ہوندی اے۔ محسن ہوری اپنی نعت وچ نکے نکے روز مرّے بڑی مہارت نال لیاندے نیں۔ اوہناں نوںاپنے فن تے ناز وی اے تے فخر وی۔ اوہ سمجھ دے نیں کہ اوہناں دی نعت وچ اکھراں دی ورتوں دا، عشق دے اظہار دا، پنجابی زبان دیاں نویاں ترکیباں تے محاوریاں دا استعمال اک وکھرا ای حسن تے شعریت دی چس نوں ودھاون دا کارن بن دے نیں۔ اوہناں اپنے ایس رنگ نوں شاعرانہ تعلّی دے حوالے نال بیان کیتا اے۔ پنجابی نعتیہ دیواناں وچ ایہہ اک اوہناں دا وکھرا ای رنگ اے تے اوہ ایس حوالے نال چوکھا کر کے نعت دے مقطعے وچ گل کردے نیں:

شعر دی اعجازؔ جھولی نعت دے پھُل پائے

اے خدا جگ تے مہکدے رہن مدحت دے گلاب

_______

جدوں اعجازؔ قلم نعت لکھے تے لگدا

پا لوے دھرتی جویں جا کے تے انبراں نوں جپھ

_______

اعجازؔ اجازت منگی

نعت کہیا پڑھ کاکا پڑھ

_______

اعجازؔ خیر فضل دی دیندے حضور نیں

اکھراں دیاں میں جھولیاں بھردا ہمیش آں

_______

ترے اعجازؔ نوں سُن کے زمانہ وجد وچ آئوندا

مِرے ہوٹھاں تے جد سجدا سخن تیری ثنا بن کے

محسن اعجازؔ ہوراں دی نعت پڑھ کے محسوس ہوندا اے کہ اوہناں کول پنجابی صوفیاں، درویشاں تے سنتاں والے وچار اک نویں رنگ وچ ڈھل کے سامنے آ رہے نیں۔ اوہ گل نوں لکو کے نئیں کردے۔ بس علامت نگاری دا اک نواں جہان آباد کر رہے نیں تے اوہ وی نعت وچ، اوہ پنجاب تے پنجابی رہتل نال جُڑیاں اکھری جڑتاں توں اڈ ادبی تے پرانیاں ترکیباں نوں نویں معنی دیون دا چارا وی کردا اے۔تے اپنے ایس رنگ وچ چوکھا کامیاب اے۔ اوہدا اک ترلا، استغاثہ تے حاضری دا اک ڈھنگ ویکھو۔

سرکار ترا اک مجرم اکھ دے ورقے تے

سدھراں دا دیوان سجا کے لے آیا

’’نعت دا چانن‘‘ محسن اعجازؔ دے عقیدے تے ایمان دا چانن اے۔ جہیڑا اوہنے سوہنے کالی کملی دے قرآن تے سیرت توں لیا اے۔ آپ دے صحابہ کرام ؓ تے اہلبیت اطہارؑ دی محبت تے مودّت توں لیا اے۔ اوہی چانن، سائیاں کولوں منگے ادب دے ڈونگھے سمندر وچ نوائے لفظاں، لکھ وار مشک تھیں وضو کرائے اکھراں دے روپ وچ شعر بن کے ورقے ورقے تے ڈلھ رہیا اے۔ ایہہ سارا چانن اوہدیاں سدھراں دا اے۔ مدینے جاون دیاں جھلیاں سدھراں دا، ایسے چانن نوں اوہنے اپنا آگو بناں لیا اے جہیڑا اپنے لئی تے ساڈے لئی سانجھے تے اجتماعی لہجے وچ مدینے ول مونہہ کر کے آکھدا اے۔

بلا دی ہے گھٹ ساہ امت دا گھُٹدی

وکھونا کدوں تیرے دَر دی ہوا مُکھ

محسن اعجازؔ ہوراں اپنی نعت وچ لفظاں دی تکرار نال وی خوبصورتی پیدا کیتی اے۔ دوجا اوہناں اکھراں نوں اوہناں دے وضع کردہ معنیاں توں ہٹ کے ورتیا اے جس نال اوہناں دی نعت دا معنوی کھلار ودھ گیا اے۔ جیویں ’’مصطفی دا نور‘‘ نوں اوہ کئیاں تھانواں تے سیرت، اسوہ، تاریخ، سنت تے قرآن دے معنیاں وچ وی ورت دے نیں۔ ایسراں کئی ہور لفظ نیں جہیڑے پڑھن والیاں نوں نہال کردے نیں۔ پنجابی رہتل دیاں مورتاں نوں جدوں اوہ نعت وچ ورت دے نیں تے اوہ اک نواں تے سوہنا منظر بناندیاں نیں۔ عشق دے رنگاں وچ گنھی ہوئی عقیدت دے چانن نال سیرت دیاں گلاں کردی پنجاب تے پنجابی رہتل نوں نالو نال ٹور دی ہوئی پنجابی نعت خاص طور تے پنجابی نعتیہ دیواناں نوں نویاں جہتاں تے پکھاں نال جانو کرواندی ہوئی ایہہ نعت اپنے اندر کئی فنی تے صنعتاں دی ورتوں دے حوالے نال اک کھلارواں مطالعہ رکھدی اے۔ جے صنعتاں دی ورتوں دے حوالے پکھوں اوہناں دی نعت ول گوہ کریے تے ساہنوں ایسراں دیاں صنعتاں ورتوں وچ وکھالی ویون گیاں جیہڑیاں کے ایس توں پہلے کسے پنجابی نعتیہ دیوان تے غزل دے دیوان وچ وی گھٹ ای ملدیاں نیں۔ تے ایہ ساری ورتوں محسن اعجازؔ ہوراں شعوری طور تے اتے محنت نال لیائوندی اے۔

 مجاز مرسل:

کسے اکھر نوں حقیقی معنیاں دی بجائے کسے قرینے دی بناء تے مجازی معنیاں وچ لے آونا تے اوہندے وچ تشبیہ دا تعلق نہ ہووے۔ مجاز مرسل دیا ں 24 صورتاں نیں۔ جہناں وچ مشہور درج ذیل نیں۔

-1جز توں کل مراد لینا مثال دے طور تے۔

دلا پڑھ چار تکبیراں پڑھیں الحمد چارے قل

مدینے پاک ول اودر نمانی دی توں میت کڈھ

وضاحت:ایس شعر وچ الحمد ایہہ مجاز مرسل اے۔ یعنی الحمد تو ں پوری سورہ فاتحہ شریف مراداے۔

-2کل نو ں لے کے جز مراد لینا۔ مثال دے طور تے۔

کدوں سرکار سفنے وچ مِری نبضاں تے ہتھ رکھسو

کدوں میرے نصیب اوسن مِرے غم دی دوا بن کے

وضاحت:ایس شعر وچ’’ نبضاں تے ہتھ رکھنا‘‘ ایہہ مجاز مرسل اے نبض تے ہتھ نئیں بلکہ انگلیاں رکھیاں جاندیاں نیں۔

-3سبب بول کے مسبب مراد لینا مثال دے طور تے۔

زلف وچوں کرم دی گھٹا وس پئی

شعر صحرا نیں صلِ علیٰ کج لئے

وضاحت:ایس شعر وچ’’ گھٹا دا وسنا‘‘ ایہہ مجاز مرسل اے یعنی کہ گھٹا نئیں وسدی مینہ وسدااے۔

-4مسبب نوں بول کے سبب مراد لینا مثال دے طور تے۔

زلف گھٹ توں اناج وسدا اے

دل مدینے تے کال اوندا نئیں

وضاحت:ایس شعر وچ’’ اناج دا وسنا ایہہ مجاز مرسل اے یعنی کہ اناج نہیںوسدا بلکہ مینہ وسدائے تے اناج اُگدا ئے۔

-5زمانہ ماضی نال تعبیر کرنا: مثال دے طور تے۔

آو مکی مہک آکھدی

آکھ اعجاز آ دے دوا

وضاحت:ایس شعر وچ ’’ مکی ‘‘ایہہ مجاز مرسل اے یعنی حضور ﷺ دی ذات نوں مکی دے لقب توں مخاطب کیتا گیائے۔ حلانکہ حضورﷺ مدینے شریف تشریف فرما ، ہن۔

-6ظرف نو ں لے کے مظروف مراد لینا: مثال دے طور تے۔

جام اک تے پلا دید دا

اکھ مِری ساقیا آکھدی

وضاحت:ایس شعر وچ ’’جام‘‘ مجاز مرسل اے ۔جام نئیں پیتا جاندا بلکہ جام دے وچ جہڑی شئے ہووے اوہ پیتی جاندی اے۔

-7مظروف نوں لے کے ظرف مراد لینا: مثال دے طور تے:

نشے غفلتاں دے میں پی پی کے سُتا

طبیبا کرم کر طبیبا کرم کر

وضاحت:ایس شعر وچ نشے دا پیناایہہ مجاز مرسل اے یعنی کہ نشہ نئیں پیتا جاندا بلکہ نشہ آور چیز پیتی جاندی اے۔

-8آلے نو ںلیکے صاحب آلہ مراد لینا : مثال دے طور تے۔

جنگ تسبیح تے تاج دی مُک گئی

دل خدائی دے تیری ادا کج لئے

وضاحت:ایس شعر وچ ــ’’تسبیح تے تاج‘‘ ایہہ مجاز مرسل اے

یعنی کہ جنگ تسبیح تے تاج دی نئیں ہوندی بلکہ تسبیح آلے دی تے تاج آلے دی ہوندی اے۔

کنایات:

کنایہ: لغت وچ مخفی اشارہ یا پوشیدہ گل کرن نو ں آکھیا جاندائے۔ علم بیان دی اصطلاح وچ کنایہ اوہ اکھر اے جہندا حقیقی معنی مراد نہ ہووے بلکہ غیر حقیقی معنی مراد ہووے تے جے حقیقی معنی وی مراد لینا ہووے تے جائز ہووے۔ اوہندے وچ ملزوم توں لازم مراد لیا جاوے۔ کنایہ دیاں تن صورتاں نیں۔

-1صفت یا گل توں موصوف دی ذات مراد لینا۔ ایہہ دو طرح اوندا ئے پہلا: قریب دوجا: بعید

بعید : چند صفتاں جہڑیاں بہ حیثیت مجموعی اک موصوف دے نال مختص ہوون ۔ تے اوہناں صفتاں نوں لے کے موصوف دی ذات مراد لینا ۔ اگرچہ اوہ صفتاں جدا جدا کر کے دوجیاں شیواں وچ وی پائیاں جاندیاں ہوون۔کنایہ بعید وچ بہوں ساریاں صفتاں جمع کر دتیاں جاندیاں نیں۔ کنائے بعید دی مثال۔

نور، نور لے آیا جیس دا بڑا چانن

بھل گئیاں نوں دیندائے راہ جو وکھا چانن

وضاحت:ایس شعر وچ نورکنایہ اے۔ ، ایس وچ حضورﷺ دیاں صفتاں بیان کیتیاں گئیاں نیں۔ جہناں توں حضورﷺ دی ذات مراد لئی گئی اے۔ حلانکہ چانن تے راہ وکھانا سورج دا وی کم اے۔

-2اک صفت نوں لے کے دوجی صفت مراد لینا ۔ ایس دیاں دو صورتاں نیں۔ (۱) قریب (۲) بعید۔

قریب وچ لازم تے ملزوم وچ کوئی واسطہ نئیں ہوندا تے بعید وچ لازم و ملزوم دا واسطہ ہوندائے۔ بعید دی مثال ۔

چٹے جدوں اُڈیک دے اعجازؔ وال ہو گئے

دل دے طبیب آ گئے حج ہویاوال وال دا

اس شعر وچ ’’ والا ں دے چٹے ہون توں مراد بڈھا ہونا اے۔ چٹے وال ہونا اک صفت اے، تے بڈھا ہونا دوجی صفت ۔

-3کسے صفت دے اثبات یانفی کسے موصوف دے واسطے مقصود ہووے۔ مثال دے طور تے۔

رہیا فاصلہ اکھ تے جھولی دے وچ نئیں

ترے ہجر جھاڑی، جھڑی بن جھڑی تانگھ

وضاحت:ایس شعر وچ ’’اکھ تے جھولی وچ فاصلہ دا نہ رہنے توں مراد بہوں رونا اے ایتھے اثبات مقصود اے۔

-4تلویح:اوہ کنایہ جہندے وچ لازم توں ملزوم دے درمیان وچ کئی واسطے ہوون۔ مثال د ے طور تے۔

تسیں مکھ توں جے اک پردہ ہٹوندے

کدوں پھر لبھدیاں واواں پہاڑ

وضاحت:ایس شعر وچ نوردی تجلی نوں پہاڑدا ویکھنا، برداشت کرنا، ذرے ہونا، ذرے ہو کے واواں وچ اڈنا، ایہہ سارے واسطے نیں۔

-5رمز: جدوں لازم تے ملزوم دے درمیان زیادہ واسطے نہ ہوون پر تھوڑی بہت پوشیدگی ہووے۔ مثا ل دے طور تے۔

جس گھڑی طیبہ نگر ویکھیا میں دستر خواں

آ گئے اوس گھڑی یاد مِری ماں دے ہتھ

وضاحت:ایس شعر وچ میری ماں دے ہتھ ایہ رمز اے۔ ایہندے توں مراد ماں دا پیار اے۔ بھئی میں جدوں مدینے وچ دستر خواں ویکھیا مینوں مِری ماں دا پیار یاد آ گیا

-6ایماء تے اشارہ: جدوں نہ واسطے زیادہ ہوون نہ پوشیدگی ہووے۔ مثال دے طورتے۔

کعبہ بناں کے اپنا تے دل اعتکاف بہہ گیا

میں نعت دی تجلیاں جردا رہواں مِرے نبی

وضاحت:ایس شعر وچ اپنا کعبہ بناونا کنایہ اے۔ مطلب سب توں وکھرے راہنا۔

استعارات:

-1استعارہ: استعارہ اوہ مجاز ہوندائے جہندے وچ تشبیہ دا علاقہ ہووے۔ مثال دے طورتے:

بس مان مِرا توں لجپالا اتبار نئیں جگ تے بھورا وی

ایتھے کھوہ وچ یوسف نوں سٹ دا بے درد بھراواں دا مجمع

وضاحت:ایس شعر وچ ’’ یوسف‘‘ استعارہ اے۔

-2استعارہ مصرحہ: اوہ استعارہ ہے جہندے وچ مستعار منہ دا اکھر صراحتاً لے آیا گیا ہووے۔ مثال دے طور تے۔

کملی جئی ہوا نیں جدوں ویر پا لئے

لجپال تیری کملی نیں دیوا لکا لیا

وضاحت:ایس شعر وچ ’’ کملی ‘‘ استعارہ مصرحہ ہے۔

-3استعارہ مکنیہ تخییلیہ:اوہ استعارہ جہندے وچ مستعار منہ محذوف ہووے پر اوہندے لوازمات وچوں کسے شئے نال اوہندی طرف اشارہ کیتا گیا ہووے۔مثال دے طور تے۔

حیاتی اے بڑی ڈونگھی ترن دی چس بڑی اوندی

جدوں ڈبدے نوں ہتھ آقا پھڑا کے تے لکھوندے نعت

وضاحت:ایس شعر وچ ’’سمندر‘‘ مستعار منہ محذوف اے، ’’ ڈونگھی، ترن، تے ڈبدے سمندر ‘‘ دے لوازمات نیں۔

-4استعارہ اصلیہ: اوہ استعارہ جہندے وچ مستعار دا اکھر اسم جنس ہووے۔ْ مثال دے طور تے۔

نعت اعجاز نوں ول نعت دا خود دسدی اے

باوضو ہو کے ادب نال سی پارے توں پچھُ

وضاحت:ایس شعر وچ ’’ سی پارہ‘‘ (30پارہ ) مطلب قرآن پاک اے۔

-5استعارہ تبعیہ: اوہ اوستعارہ جہندے وچ مستعار فعل یا حرف یا اسم مشتق ہووے۔ مثال دے طور تے۔

ہجر اعجاز تھاں مار دا

فن پری ، سوہنیا آکھدی

وضاحت:ایس شعر وچ ’’ تھاں مار دا‘‘ استعارہ تبعیہ اے۔ جو ہجر تھاں نئیں مار دا پر ایس دی سختی نوں تھاں مارنا آکھنا استعارہ تبعیہ اے۔

-6استعارہ مرشحہ: اوی استعارہ جہندے وچ کوئی ایہو جہیا اکھر لے آنا جہڑا مستعار منہ دے مناسب ہووے۔ مثال دے طور تے:

ہوٹھ پھل پاک دیاں پتیاں تریل آلائو

جرم دی دھپ توں وڈھا بیٹھے اسی چھاں دے ہتھ

وضاحت:ایس شعر وچ ’’ تریل‘‘ لعاب دہن واسطے استعارہ اے جس دے مناسبات شعر وچ موجود نیں۔

-7استعارہ مجردہ: اوہ استعارہ جہندے وچ مستعار لہ دے مناسبات لے آندے جاون۔ مثال دے طور تے۔

گواہ گنگے پئے بول یارسول اللہﷺ

جدوں سی آکھیا ابو جہل کول میرے بجھ؟

وضاحت:ایس شعر وچ ’’ گواہ گنگے‘‘ ایہہ مستعارلہ اے ،

-8استعارہ مطلقہ: اوہ استعارہ جہندے وچ مناسبات لے آندے ہی نہ جاون۔ مثال دے طور تے

کھان مدینے پھل جنت دے

چھڑ گئے سوچاں دے وگ نہ بنھ

وضاحت:’’ پھل جنت دے‘‘ ’’ ذکر دے حلقے‘‘ دا ستعارہ اے۔ جہندے مناسبات شعر وچ موجود نہیں۔

-9تشبیہ:اک شئے نوں دوجی شئے دے نال کسے وصف وچ کسے حرف دے ذریعے کسے غرض دے لئی ملاونا۔ مثال دے طور تے:

جدوں اعجاز قلم نعت لکھے تے لگدا

پالوے دھرتی جیویں جا کے تے انبراں نوں جپھ

وضاحت:ایس شعر وچ ’’ قلم ‘‘ مشتبہ تے ’’ دھرتی ‘‘ مشبہ تے ’’ جیویں ‘‘ حرف تشبیہ تے ’’ خیال دی بلندی‘‘ غرض تشبیہ اے

ایہناں صنعتاں دی ورتوں توں بعد پنجابی ادب وچ اوہناں جہیڑیاںنویاں مذہبی ، تہذیبی تے رہتلی ترکیباں تخلیق کیتیاں نیں اوہ وی پنجابی ادب وچ لسانیاتی حوالے نال اک نواں کھلار پیدا کردیاں نیں۔ ایس دیوان دیاں کجھ ترکیباں ایہ نیں۔

ترکیباں:

اکھ دا ورقہ۔ ہنجواں دا دیوان۔ نصیباں دا چن۔ فرش دا سینہ۔ زلف دا جہاں۔ حیرت پری۔ گویڑ دا جگ۔ اُڈیک دے وال۔ غماں دا سِر۔ مہک دی پری۔ نعت نیناں دیاں مستیاں۔ ہنجواں دا مصلہ۔ زوال دا پنچھی۔ جثے دے ککھ۔ ہوا دی نظر۔ ثنا دی نظر۔ سوچ دے گھوڑے۔ نعت دا طواف۔ خمار دی کِن مِن۔ خیال دی آکڑ۔اکھراں دی جھولی۔ دیدار دے ہار۔ نیناں دی گل۔ وچھوڑے دا پتن۔ صل علیٰ دی گلی۔ ثنا دی گلی۔ دل دے لب۔ صبر دے کوٹھے۔ عشق دے پیر۔ نیناں دی مُٹھ۔ شاخ دی ڈھاک۔ سخن دا فلک۔ سوچا ں دی بوہاری۔ ادا دا مئے خانہ۔ نعت دی لور۔ غماں دی وا۔ تلاوت دی اڑی۔ تانگھ داہجرہ۔ پلکاں دی ہتھ کڑی۔ وساہ دا سکہ۔ عقل دا سول۔ عشق دے چھالے۔ وچھوڑے دا حکیم ۔ سانہواں دے ورقے۔ چین دی مہک۔ عشق دا خطاب۔ عشق درزیا۔طیبہ د ی بین۔ اکھیاں دے تالے۔ اکھیاں دے آلے۔ اکھیاں دے پرنالے۔ مُکھ دی وستی۔ اکھیاں دے پالے۔ اڈار دنیا۔دورد سنار۔ ثنا دی پھوار۔ نعت وار۔ دید دی نماز۔ نصیباں دی گھٹا۔ شعر دی جھولی۔ حکمت دے گلاب۔ حیاتی دے سمندر۔ سخن دا بال۔ ادب داپینگھا۔ نعت دی لوری۔ غماں دی رُت۔ جفاواں دے بھرے چھج۔ وفاواں دے بھرے چھج۔ خطاواں دے بھرے چھج۔ عطاواں دے بھرے چھج۔ چن دی جھولی۔ واواں دے بھرے چھج۔ ثناواں دے بھرے چھج۔ ساہواں دے بھرے چھج۔ گناہواں دے بھرے چھج۔ لولاک دی پگ۔ مردہ اکھر۔ لوں لوں دے ہتھ۔ قلمدان دی روح۔ دیوان دی روح۔عنوان دی روح۔ انجان دی روح۔ گلدان دی روح۔ سانجھ دے پھل۔ واواں دی چیک۔ خلق دا شیشہ۔ نعت دا حجرہ۔ ہنجواں بھرے تھال۔ دیدار لذیذ۔ عشق شہیدی۔ شہادت داہار۔ ہجر دا شوہ۔ پھوکا لہجہ۔ نظر جھاڑو۔ہنیرے دی مُٹھ۔ ثناء دی نماز۔ ہوا دی نماز۔ سزادی نماز۔ حیا دی نماز۔ نعت دی پگ۔ خیالاں دا لشکر۔ حرف دے ہوٹھ۔ فضادی نبض۔ غزل دا بدن۔ ثناء دی نبض۔ سزا دی نبض۔ انادی نبض۔ اکھ دی جھلار۔ ادب داڈونگھاسمندر۔ یاد دے پیر۔ بلاواں دا مجمع۔ واواں دا مجمع۔سزاواں دا مجمع۔ سانہواں دا مجمع۔ کعبہ تعلق۔ بندہ تعلق۔ سخن دا متھا۔ اقصیٰ دے لب۔ وفا دی پُڑی۔ جگ وچولیا۔ درد دے نقش۔ سخن دی کائنات۔ نصیب دی رات۔ درد لاڑا۔ سوچ دی فرات۔ عمل دی نیچ ذات۔ خیال دے شیشے۔ خیال دی سلطنت۔ نعت بادشاہ۔ حال دی عشاء۔ سال دی معراج۔ دھمال دی معراج۔ سوال دی معراج۔ خیال دی معراج۔ حال دی معراج۔ مثال دی معراج۔ نصیب دی رانی۔ غم نتار۔ بھلی رات۔ انار دے دل۔ اکھ دی چھاننی۔ اودراں دی لاش۔ شوق دی بالڑی۔ ساہ دے دانے۔ ہجر دا غار۔ ہنجواں دی جھولی۔ کعبے دی اکھ۔ نصیباں دے ہلارے۔ حق دی بلبلاں۔ رات ووہٹی۔ کن دی کھیڈ۔ نفس کھڈاری۔ سوچ دا بوہا۔ ہاہواں پہاڑ۔ ساہواں پہاڑ۔ چھاواں پہاڑ۔امامت دی پگ۔ نبوت دی پگ۔ محبت دی پگ۔ دولت دی پگ۔ عدالت دی پگ۔ شجاعت دی پگ۔ زیارت دی پگ۔ رحمت دی پگ۔ محبت دے بوکے۔ ثنا دی تلوار۔ سوچاں دے ہتھ۔ عرشاں دے ہتھ۔ چھاں دے ہتھ۔ ساہواں دے ہتھ۔ نعتاں دے ہتھ۔ جرم دی دھپ۔ سجدے دا پدھ۔ جثے دا پدھ۔ نظر دی سلطنت۔ اودر دی میت۔ بلا دی گھٹ۔ ریاڑی دل۔ جھڑی تانگھ۔ غزل دی دھپ۔ ثنا دا سمندر۔ رگ دے ہوٹھ۔ کوڑی پگ۔

محسن اعجازؔہوراں دی ایس کتاب وچ ورتیاں ہویاں کجھ ردیفاں دا مطالعہ وی صوتی حوالے نال چَس دیندا ہویا تے پنجابی ادب نال پیار کرن والیاں نوں نویں ردیف تے قافیے وکھاندا ہویا نظریں آئوندا اے۔

 ردیفاں:

بن کے آ۔ توں بناں مِرا تے نئیں سرنا۔ دے گلاب۔ کے تے لکھوندے نعت۔ توں کہہ نبی وارث خدا وارث۔ دے بھرے چھج۔دی روح۔ کے تے بجھا لے دوزخ۔ نبی یاد خدا یاد۔ لذیذ ۔ کہن بس۔ بڑا خوش۔ بڑے خاص۔ دی نبض۔دا مجمع۔ سارے چراغ۔ ہے صاف۔ تعلق۔ نبی پاک۔ تسیں او لجپال۔ نبی کریم۔ اجے نہ نین۔ نوں سجالوو سجالوو۔ بادشاہ۔ عشاء۔ دی معراج ہو گئی۔ کج لئے۔ آکھدی۔ رہواں مِرے نبی۔ پتہ نئیں کدوں آوے گا۔ تے چپ۔ آن ہٹ۔ کے سکھا جاچ۔کھیڈ ۔ پہاڑ۔ دی پگ۔ جیبھ۔ نوں جپھ۔ بُجھ۔ تو ں پچھ۔ دا پدھ۔ کڈھ۔ تانگھ۔ نہ بنھ۔ دے دوا۔ سجا کے لے آیا۔ دین آقا۔ دا ہمیش ہاں۔ ہون کدی۔ دا صلہ اے۔ چمدا اے۔ تے آ لوے۔ جالے آ۔ توں منے۔

مکدی گل ایہ کہ محسن اعجازؔ ہوراں دا ایہ پنجابی نعتیہ دیوان نعت لکھن دے اک نویں ڈھنگ نوں پنجابی ادب وچ متعارف کرواندا اے۔ گل نوں سادہ وی رکھنا تے ڈونگھی فکری گل وی کرنا، سوہنے کالی کملی والے دے عشق دا چانن اکھراں تے رمزاں چوں وکھالی نہ دیوے تے نعت مکمل نئیں تھیندی۔ اعجازؔ ہوری اجے تک لکھے گئے نعتیہ دیواناں دے شاعراں چوں سب توں نکی عمر دے شاعر نیں۔ پر اوہناں دی سنگت عوام نال چوکھی اے کیوں جے اوہ اک مولوی، عالم تے روحانی چانن رکھن والے مرید نیں۔ اوہناں دے اندر اوہناں دے مرشد نے جہیڑا دیوا بالیا اے ہن اوہ اوس چانن نوں ورتان لگے نیں۔ ایس ورتوں وچ پنجابی ادب نوں کی تے کناں مل دا اے ایس دا فیصلہ آئوندی بھلک ای کرے گی۔