ہواواں جسم دے پنجرے ‘چ کد تکّ قید رکھو گے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
پنجابی دے اچ کوٹی شاعر ، کھوج کار ، پارکھ تے کہانی کار * غلام مصطفیٰ بسمل *
__ٹر گئے یار محبتاں والے ___
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
تحریر : ڈاکٹر اظہار احمد گلزار
غلام مصطفیٰ بسمل وی ساڈی بزمِ وفا چوں کوچ کر کے عدم دے ان ڈٹھیاں راہواں ول سدھار گئے۔ پنجابی ادب دا اوہ چمکدا ہویا آفتاب جیہڑا 4/ اپریل 1952 نوں گوجرانوالہ توں طلوع ہویا ،اوہ 27/ جنوری 2016ء دی شامیں گوجرانوالہ وچ ای غروب ہو گیا۔۔ غلام مصطفی بسمل دے نہ ہونے دی ہونی دیکھ کے دِل دہل گیا تے اکھیاں بھیگ بھیگ گئیاں ۔۔گھٹو گھٹ پنجاہ توں ودھ شعری مجموعیاں تے درجناں نثری لکھتاں نال پنجابی ادب دی شان وچ اضافہ کرنے والے ایس لافانی پنجابی لکھاری دی رحلت اک بہت وڈا قومی سانحہ اے ۔ جس دی تلافی ممکن ای نہیں ۔ اونہاں نال مل کے حیاتی دے اصل راز دا احساس ہندا سی تے زندگی نال محبت دے جذبات نوں نمو ملدی سی ۔ پنجابی زبان دا اجیہا کوئی لکھاری وکھالی نہیں دیندا جہنوں غلام مصطفیٰ بسمل ورگا آکھیا جا سکے۔۔ ایس روشن دماغ دی دائمی جدائی دے سانحے تے شہر دا شہر ای سوگوار سی۔۔ گوجرانوالہ وچ ماڈل ٹاؤن بابا بوٹے شاہ( دھلے شاہ) دے شہرِ خموشاں دی زمین نے عالمی ادبیات دے نبض آشنا، پنجابی زبان دے اچ کوٹی لکھیار ،انسانیت دے وقار تے سر بلندی لئی انتھک کوشش کرن والے دانش ور ، انسانی ہمدردی دے پیکر ،اخلاق تے اخلاص دی مجسم صورت تے حکمت ،دانش ، فقر تے روحانیت دے آسمان نوں ہمیش لئی اپنے دامن وچ لکا لیا ۔ پنجابی زبان دی کھوج ، پرکھ تے شاعری دے ہمالہ دی اک سر بہ فلک چوٹی فرشتہء اجل دے بے رحم ہتھوں زمین بوس ہو گئی۔۔
غلام مصطفی بسمل پنجابی زبان دے منے پر منے شاعر ،کہانی کار ، کھوج کار تے پارکھ ہون توں اڈ پنجابی زبان دے اک عاشق صادق سن ۔۔۔اوہ ہر ویلے پنجابی دے ودھارے واسطے کجھ نہ کجھ کرن والے لکھاری سن۔ ۔۔گجرانوالہ وچ ادبی سرگرمیاں دے جمود نوں توڑن والے پنجابی دے ایس عاشق صادق لکھاری نے پنجابی شاعری دیاں اٹھ کتاباں لکھن توں اڈ پنجابی کہانیاں دا پراگہ “ہسدیاں سولاں”وی لکھیا اے ۔۔۔۔ضلع گجرانوالہ وچ غزل دی ٹور اتے بھرویں کتاب “اکھر اکھر چانن” اوھدیاں تنقیدی تے تحقیقی صلاحیتاں دا سٹا اے ۔” میلے متراں دے ” راہیں اوہنے پنجابی وچ منظوم تذکرہ نگاری دی نیہنہ وی رکھی ۔۔اوہ روزنامہ “رچناب” تے مہینہ وار ” سچے اکھر “دے مدیر وی رہے ۔۔دو سال تک روزنامہ “مغربی پاکستان” وچ ہفتہ وار پنجابی ادبی صفحہ وی مرتب کر دے رہے ۔ بالاں لئی پنجابی قاعدہ مرتب کرن وچ غلام مصطفیٰ بسمل ہوراں دا وڈا ہتھ سی ۔۔پنجابی زبان دی ترقی تے فروغ لئی بسمل ہوراں نوں جتھوں تے جدوں وی واج پیندی سی ، بسمل اوتھے اپڑیا ہوندا سی ۔۔۔ غلام مصطفی بسمل اکو ویلے پنجابی دا منیا ہویا سکالر وی سی تے اک انتھک کاما وی ۔۔۔۔۔۔
غلام مصطفی بسمل 4/ اپریل 1952 نوں وسن پورہ لاہور وچ شیخ غلام رسول دے گھر پیدا ہوئے۔۔اینہاں دا گھرانہ کاروباری ہون دے نال نال مذہبی وی سی ۔۔1962 وچ اینہاں دے والد نے لاہور وچ اعظم مارکیٹ والی دکان ویچ دتی ۔۔تے گجرانوالہ جا کے کپڑے دا کارخانہ لا لیا ۔۔ایہہ چھیویں تائیں اسلامیہ ہائی سکول مصری شاہ لاہور وچ پڑھدے رہے ۔چھیویں توں آٹھویں تائیں محبوب عالم ہائی سکول گوجرانوالہ تے میٹرک اے ڈی ماڈل ہائی سکول گجرانوالہ توں 1968 وچ پاس کیتا ۔۔میٹرک توں مگروں اینہاں نے ویونگ انسٹیٹیوٹ شاہدرا لاہور وچ داخلہ لے لیا ۔۔اوتھوں 1971 وچ پرنٹنگ دا ڈپلومہ حاصل کیتا ۔تے اپنے ای کارخانے وچ کم کرنا شروع کر دتا ۔۔کچھ چر مگروں الرجی ہو گئی تاں رنگاں دا ایہہ کم چھڈ دتا ۔ تے کپڑے دا کم شروع کر دتا۔1976 وچ فاضل پنجابی دا امتحان پاس کیتا تے نال ای ایف اے دا امتحان وی پاس کر لیا۔۔فیر 1984 وچ بی اے دا امتحان پاس کیتا تے 1990 وچ ایم اے پنجابی کیتا ۔۔۔۔۔۔
اے ڈی ماڈل ہائی سکول وچ اینہاں دے استاد حافظ جلال اکبر بزم ادب کرواندے سن۔اوہناں دی ہلا شیری نال تقریراں وچ حصہ لینا شروع کر دتا ۔ نال ہی لائبریری سی ۔اتھوں لے کے کتاباں پڑھن لگ پے۔۔میٹرک دے امتحان توں مگروں کچھ جاسوسی تے رومانی ناول وی لکھے۔۔جیہڑے ایم اے زاہد نے چھاپے سن ۔۔پر اوہ ناول مختلف ناواں تے چھپے سن ۔فیر اٹل پچر وچ شاعری شروع کر دتی۔۔1973 نوں اک مشاعرہ پڑھن انور لاج گجرانوالہ گئے تے اوتھے علامہ غلام یعقوب انور نے انہاں دی بانہہ پھڑ کے امین خیال دے ہتھ وچ پھڑا دتی۔ امین خیال دی شاگردی تے عقیدت دا اوہ سلسلہ تا دم مرگ چلدا ریہا ۔۔۔۔۔۔۔۔انور لاج وچ جمعہ دے جمعہ اکٹھ ہوندے سن ۔۔جمشید ساہی ،محمّد دین فانی ،صوفی عبداللہ یاسین ، انصر علی انصر ،امین خیال ،احسان رانا تے کئی ہور سجن اوتھے آوندے سن ۔۔اونہاں سجناں کولوں کلام سن سن کے اینہاں نوں وی چیٹک لگ گئی تاں اینہاں وی پنجابی وچ لکھنا شروع کر دتا ۔۔۔۔
1974 وچ اینہاں دی پہلی کتاب ” اڈاریاں ” چھپی سی ۔ہن تیک اینہاں دیاں دو درجن توں ودھ کتاباں چھپ چکیاں نیں ۔۔شاعری ، بال ادب ، کہانیاں ،تنقیدی تے تحقیقی مضمون تے منظوم اہم نیں ۔۔پنجابی وچ اینہاں ساریاں توں پہلاں اینہاں دا منظوم تذکرہ ” میلے متراں دے ” چھپیا سی۔۔اس توں پہلاں میاں محمّد بخش تے ہور شاعراں دے اک اک دو دو ملدے نیں ۔۔۔۔۔
پاکستان بنن توں بعد دے دور وچ پنجابی لئی کئی اوکڑاں سن ۔۔پر گوجرانوالہ دے ادیباں نے کئی یادگار پروگرام کرواۓ ۔پنجابی تحریک لئی کم کیتا تے اکثر رونقاں لائی رکھیاں ۔ ایس حوالے نال گوجرانوالہ دے ادیب پیش پیش رہے ۔ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ورگی پنجابی دی عاشق شخصیت دا تعلق گوجرانوالہ نال سی ۔ اوہناں پنجابی لئی بڑیاں لڑائیاں لڑیاں ۔ابتدائی رسالہ کڈھیا۔۔علامہ غلام یعقوب انور پیشے دے لحاظ نال وکیل سن ۔ڈسٹرکٹ بار نال تعلق رکھن پاروں اوہناں دے ڈپٹی کمشنر نال بھی تعلق سن ۔ارشد میر ہوراں دا وی ایہو پیشہ سی ۔پر ہن جیہڑے لوک نیں ، اوہ اونہاں دے مقابلے تے ایڈے قد آور نہیں ۔اودوں ادارے نہیں سن پر بندیاں نے اداریاں توں ودھ کم کیتا ۔۔۔ بسمل ہوراں ایس دور وچ پنجابی دے ودھارے واسطے بھرواں کم کیتا ۔۔۔
غلام مصطفی بسمل ہوراں دی پنجابی زبان وچ شاعری دے علاوہ نثر وچ وی سینکڑیاں دی تعداد وچ کتاباں شائع ہوئیاں ۔ جنہاں وچ خاص کر “بیلا پیراں دا”، اڈاریاں، گیتاں دے پرچھاویں، تے ”اکھیاں وچ اتری شام“ اوہناں دے شعری مجموعے نیں جد کہ نثر وچ “ہسدیاں سولاں” (کہانیوں دا مجموعہ) روپ خوشبوواں دا (گوجرانوالا دے شاعراں تے ادیباں دا تذکرہ) اکھر اکھر چانن (تنقید) توں اڈ “اکو حرف تسلی دا” ، “باراں برج پنجاب دے “،”پرتاں” ، “اکھیاں وچ اتری شام” ، “عزم مینارہ” ، اقبال قلندر ” ،” روح دی رونی” ، “روپ خشبوواں دا” ، “جگمگ جگنو ” ، “تاریخ پنجاب” ، “چالھی حدیثاں” ،” خسرواں” ، “ہسدیاں سولاں” ، “پرکھ مہار”، “حرفاں دی خشبو”، “ساہواں دی تلاوت” ، “سفنے اندیاں اکھاں” ، “چن حرا دا” تے “ماسٹر گائیڈ ایم اے پنجابی” توں اڈ بے شمار ہور کتاباں وی شائع ہوئیاں۔ اوہناں نے پنجابی نعتاں دا انتخاب کیتا جیہڑا ”چن حرا دا“ دے نام توں شائع ہوا۔ غلام مصطفی بسمل نے میاں محمد بخش دی بحر وچ صوفیانہ شاعری وی کیتی تے تاریخ پنجاب اردو وچ لکھی۔ اوہ 4اپریل1952ء نوں پیدا ہوئے۔ پنجابی دے ایس انتھک سیوا کار ، سوہجوان تے اچ کوٹی لکھیار اوڑک 27 جنوری 2016 نوں ایس دنیا توں چلانا کر گئے ۔۔۔ اس طراں وفات ویلے اوہناں دی عمر 64 ورہے سی ۔ غلام مصطفی بسمل ممتاز شاعر، ادیب ، نقاد امین خیال ہوراں دے شاگرد سن ۔ گوجرانوالہ دے شاعر ، کھوج کار تے پارکھ ڈاکٹر انوار احمد اعجاز اوہناں دے اکلوتے شاگرد نیں ۔ ڈاکٹر انوار احمد اعجاز دی نگرانی وچ اوہناں دے استاد غلام مصطفی بسمل دا حمدیہ تے نعتیہ کلام تے مبنی کتاب ” اکھراں اولھے رمزاں “ چھپ چکی اے۔۔
“اکھراں اولھے رمزاں” صوفیانہ شاعری دی کتاب اے ۔جہڑی ساری سیف الملوکی بحر وچ اے. وحدت الوجودی شاعری دی ایس کتاب دا مقدمہ ڈاکٹر انوار احمد اعجاز نے لکھیا اے جیہڑا چالھی صفحیاں تے مشتمل اے۔۔۔۔ ڈاکٹر انوار احمد اعجاز ہوری اجوکے دور وچ پنجابی دے وڈے تنقید نگاراں وچوں اک نیں۔
غزل دے حوالے نال گوجرانوالہ بڑا امیر شہر اے ۔عبدالغنی وفا ، علامہ غلام یعقوب انور، تنویر بخاری ، عبداللہ یاسین ، امین خیال ، سیٹھ اسحاق ، جمشید ساہی ، احسان رانا ،اقبال نجمی ، بشیر عابد ، امجد حمید محسن ، سجاد مرزا، غلام مصطفیٰ بسمل تے ہور کئی شاعر پوری یکسوئی نال غزلاں کہندے رہے نیں ۔۔انج پاکستانی پنجابی غزل دے حوالے نال ویکھئیے تاں ایہدے وچ تیجا حصہ گوجرانوالہ دا اے ۔ ہن تیک پنجابی غزل دے کوتر سو مجموعے چھپ چکے نیں ۔جیہدے وچ سینکڑاں مجموعے صرف گوجرانوالہ دے شاعراں دی سوچ تے فکر دا سٹہ نیں ۔۔ ہیت دے نال نال کیفیت دے لحاظ نال وی ایتھوں دی غزل منجھی ہوئی اے ۔۔علامہ غلام یعقوب انور دی وفات توں بعد اونہاں دا غزل پراگا “چن دی کھاری” چھپیا تے اوہنوں پنجابی دے نصاب وچ شامل کیتا۔۔مگروں سلیم کاشر ہوراں دا ہتھ انتظامیہ تیک پیا تے اونہاں اوہ کتاب کڈھوا کے ” سرگی دا تارا” نوں نصاب وچ شامل کروا لیا ۔۔حالانکہ بہاؤالدین زکریا یونیورسٹی ملتان دے نصاب وچ دونویں مجموعے شامل نیں ۔دونواں کتاباں دا تقابل کیتا جاوے تاں کوئی وی غیر جانبدار بندہ ” چن دی کھاری”نوں ای صلاحے گا ۔۔ایسے طراں تنویر بخاری دے دس توں ودھ شعری مجموعے چھپے نیں ۔اونہاں دا کوئی وی مجموعہ نصاب وچ شامل نہیں حالانکہ غزل گو شاعراں دی اک نسل تیار کرن تے نویں نسل دی تربیت وچ تنویر بخاری ہوراں دا بڑا وڈا ہتھ اے ۔۔۔۔۔۔لیندے پنجاب وچ غزل نوں سراہن والے سارے لوک علامہ غلام یعقوب انور تے تنویر بخاری نوں ای جدید غزل دے موڈھی شاعر مندے نیں۔۔
“اتھر اتھر نعت”___غلام مصطفی بسمل ہوراں دیاں حمداں تے نعتاں دا مجموعہ اے ۔۔غلام مصطفیٰ بسمل ہوراں دیاں حمداں ویلے دی معتبر گواہی بن کے ساڈے دلاں دی ڈھاسنا دا پربندھ کر دیاں نیں ۔اوہ جدوں اپنے رب کولوں دکھاں نوں جرن دی ہمت ، استقامت تے صبراں دی ڈھال منگ دے نیں تے اوہناں دے بلھاں تے ہنر کمال دی منگ دے نال نال اوہدے جمال دے جھلکاریاں دی ریجھ وی ہمبلیاں مار دی اے ۔اوہدی صفت ثناواں واسطے اپنے اکھراں نوں روشن ویکھن لئی اپنے دل وچ سچیاں محبتاں دے دیوے بلن دیاں ارداساں وی کر دے نیں ۔۔تے اپنی ہر ہر طلب وچ ہر قسم دی تشکیک دی کنی توں ترٹھدے تے اوہدی رحمت بارے اپنے یقین نوں سرمایا متھدے نیں ۔جدوں کدی وی اونہاں دکھاں تے اوکڑاں دی چھڑھتل وچ رب کریم دی رحمت تے فضل دے سہارے جاگن دی گھڑی محسوس ہوندی اے ، آپ مہارے اوہناں دے بلھاں اتے ۔۔۔۔۔۔
سورج ،چن ستارے اندر اللہ سوہنا
وسدا ہر لشکارے اندر اللہ سوہنا
ہر منظر وچ اوہدے نور دا چانن کھنڈیا
جگ دے کل پسارے اندر اللہ سوہنا
سبھ دا بیلی ، سبھ دا متر ، سبھ دا سانجھا
لبھیے من چبارے اندر اللہ سوہنا
روڑھ کے لے جاندا اے سبھے دکھ سمندر
اکھ دے اک پلکارے اندر اللہ سوہنا
وکھ وکھ تاثیراں تیری تسبی آکھن
پانی میٹھے کھارے اندر اللہ سوہنا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
غلام مصطفی بسمل ہوراں تریہ ورہے پہلاں ” سیدی یا رسول اللہ ” دے ناں نال نعتاں دی اک چون دتی سی ۔جیہڑی ” یا رسول اللہ ” ردیف تے مشتمل سی جیہدے وچ دوجے شاعراں توں اڈ بسمل ہوراں دیاں چوداں نعتاں شامل سن ۔جذبیاں دی اساری توں وکھ جے کر کوئی فنی گھاٹ ہے سی ،اوہنوں اپنے اج وچ ویکھ کے جتھے کدھرے توں یا تیرا ورگے شبد سن ، اونہاں نوں جمع دے صیغے وچ ورت کے اپنی محبت ،عقیدت تے ارادت دے درودی دیوے روشن کر کے ” نگاہے یا رسول اللہ “دے سرناویں نال ایس نعتیہ پرآگے وچ شامل کیتا اے ۔۔غلام مصطفی بسمل ہوراں دے نعت جذبے دے امام حضرت حسان بن ثابت ، امام بوصیری ، عبد الرحمان جامی تے مولانا روم نیں ۔۔تے اوہناں دی چپ وچ بسمل ہوری آپ پوری طرز ادا نوں ویکھدے نیں تے اونہاں دیاں پیڑاں تے پیر دھر دے اپنے من دی کھچ نوں اکھراں دی زبان دیندے نیں ۔۔
ہے جہنے آپ دی کیتی غلامی ، یا رسول اللہ
فرشتے اوس نوں دیون سلامی ، یا رسول اللہ
مری اوقات کیہ ، میں لب کشائی کیہ بھلا کرنی
کھڑے جد بنھ کے ہتھ رومی تے جامی ، یا رسول اللّه
نہ ہوندے نور دے جیکر تے ہوندا سایا وی بے شک
تسیں “نورمن اللہ دی حقیقت ، یا رسول اللّه
اوہ ویلا آؤن توں پہلاں کتے مر ای نہ جاواں میں
جدوں رحمت دوے گی بوہے دستک ، یا رسول اللہ
سلام اس تے ، درود اس تے جو حاضر اے ،جو ناظر اے
ایہہ کہندا اے پیا اللہ تبارک ، یا رسول اللّه
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
غلام مصطفیٰ بسمل دیاں غزلاں وچ اوہناں دے لہجے دا ترکھا پن ، تجربے تے احساس دی ڈونگھیائی اوہناں دی غزل وچ اسلوب دے اجیہے رنگ بھر گئی اے۔ جیہڑے دلاں دے بوہیاں تے دستکاں دیندے نیں ۔کناں دی سماعت دھوکھا کھان لگ پیندی اے جے ہنے کوئی آواز سنی اے ۔اصل وچ غلام مصطفیٰ بسمل ہوراں دے شعر تہاڈے نال گلاں کر رہے ہوندے نیں ۔اوہ سدھے دل تے اثر کر دے نیں۔جے دھراہیاں ہوئیاں گلاں ساڈیاں اپنیاں بیتیاں بن کے دل تے نقش ہو جاندیاں نیں بسمل ہوراں حسن عشق دے روایتی موضوع دے نال نال حیاتی وچ پیش اون والے مسلیاں دی ترجمانی وی کیتی اے ۔۔
“بیلا پیڑاں دا”دی غزل بیلے ،رانجھے ، ہیر تے کیدو دوالے گھمدی اے۔۔ایہہ اوہ تھاں تے کردار نیں جیہڑے آج دے معاشرے وچ اپنا کردار ادا کر رہے نیں ۔_اجاڑ بیابان جتھے ڈاکو مال ونڈ دے نیں ، سادھو چلے کٹ دے نیں ،رانجھے مجھیاں چار دے ، ہیراں چوریاں لیاندیاں نیں ۔۔آباد وی تے ویران وی ۔۔۔بسمل دی سوچ دیاں بھور یاں وانگوں _ پیڑاں ، جگر دیاں پیڑاں ، دل دیاں پیڑاں __ میریاں ، تہاڈیاں، آل دوالے دیاں ،لکیراں واندیاں ،دائرے اندیاں ، اکھراں وچوں جھاکدیاں ، ستیاں نہیں جاگدیاں پیڑاں ،۔۔۔۔۔” بیلا پیڑاں دا”اک پراگا جیہدے اندر تراٹاں ،ترفلاٹاں ،اڈیکاں دی اؤکڑ ،فراقاں دی سوکڑ ،ٹٹیاں ونگاں دیاں تیکھیاں چھبکاں ، سکھنی ونجھلی دیاں ہوکاں ،اینہاں غزلاں وچ پنجاں پانیاں دی دھرتی دا زور موجود اے ۔میریاں انگلاں دیاں پنجاں رگاں وچوں سوچ دریاواں کوئل دی کوک ورگیاں پنج نہراں رواں نیں ۔۔۔ساری کتاب نکی بحر وچ اے ۔لفظاں نال کھیڈنا تے اوہدی تہہ وچوں معنیاں دے چنگیاڑے کڈھ کے دلاں دے بھانبڑ بالنے ایہو بسمل دا فنی کمال اے ۔۔۔۔
ہتھ بالاں دے آئے گلیلے
چڑیو ! گھگیو کر لو چارا
اجے وی بسمل سیت نہ لتھی
سورج گھول کے پی لیا سارا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اکھ شیشا چمکا کے رکھ
سورج نوں زخما کے رکھ
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
“تلیاں اتے اکھاں”۔۔۔۔ایس غزلیہ مجموعے وچ غلام مصطفی بسمل کول اڈیکاں دا عمل ملدا اے ۔۔جدوں اکھاں توں چہرے تے چہریاں توں اکھیاں دی سیہان وسر جاوے تاں شہر وچ رہ کے شہر بدری دا احساس اگڑ کے سامنے آن کھلوندا اے ۔وطن وچ رہ کے بے وطنی دا ماتم کرنا پیندا اے ۔زہر دا اک پیالہ سقراط نوں تے معاشرتی تضاد ت بکھیڑیاں توں نجات دوا گیا جدوں کہ ہر قدم تے ایس نسل لئی سازشاں تے سزاواں دے سلسلے ودھدے جاندے نیں۔ایہہ اڈیکاں دی سولی تے ٹنگی ایہہ اڈیک جیہڑی اکھیاں نوں سر دل نال سردل بنا چھڈ دی اے ۔کندھاں تے دیویاں دی تھاں اکھیاں بل پیندیاں نیں پر اجوکی نسل تے تلیاں تے اکھیاں لئی پھر دی اے ۔۔تلی کائنات اے جدوں کہ اکھیاں شاعر نیں تے انج شاعر تے معاشرے دی سانجھ سکیری ہو جاندی اے ۔۔بسمل دی شاعری وچ اجوکی معاشرتی بے شناختی تے بے سمتی دے عذاباں دا رد عمل شدید اے ۔اوس نوں ایہہ جنگ کئی محاذاں تے لڑنی پئی اے ۔۔کدھرے وسیب نال ،کدھرے وسیب دے تضاداں نال ،کدھرے ویر کرودھ نال ،کدھرے جھوٹھ نال ،کدھرے اپنی انا نال تے کدھرے اپنی ذات دے اندر تے باہر نال ،مزاحمت تے مدافعت دے دوویں عمل اوس نوں اگانہہ ودھن لئی پریر دے نیں ۔۔۔
دوستی سی دوستاں دی ایسراں
جو بھی آیا ہتھ وکھا کے ٹر گیا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
کیہ بھلیکها پاؤنا اے جھانجراں
شور وکھرا ہوندا اے زنجیر دا
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
غلام مصطفی بسمل ہوراں دے شعراں وچ اوہناں دا ذاتی تجربہ تے عملی مشاہدہ شامل اے ۔۔۔اوہناں خود غرضی تے اپنی بال کے سیکن والے ایس دور وچ پیار تے محبت دا اک میلہ سجایا ہویا سی ۔۔اوہناں دی شاعری دا مرکز انسان تے انسانیت اے ۔ضمیر دی خشبو توں وانجھے لوکاں نوں اوہ معیوب قرار دیندے نیں ۔ایہدی وجہ انسانی رشتیاں دا اوہ درد اے جیہڑا اوہ اپنے باطن وچ محسوس کر دے سن ۔تے ایہہ درد دا رشتہ اوہناں دیاں رگاں وچ احساس دا سورج بن کے دوڑ دا رہیا ۔۔اوہ کلے کارے فرد دی تھاں اجتماعی معاشرے نال جڑے ہوئے انسان سن ۔۔۔۔۔۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
پنجابی غزلاں / غلام مصطفیٰ بسمل
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
1. اسیں وی سر اٹھاواں گے، سماں اوہ آؤن تے دیوو
اسیں وی سر اٹھاواں گے، سماں اوہ آؤن تے دیوو ۔
زمانے نوں جھکاواں گے، سماں اوہ آؤن تے دیوو ۔
جنہاں دے کھنبھ سیاداں نے، ہتھیں نوچ لیتے نے،
اوہ پنچھی پھر اڈاواں گے، سماں اوہ آؤن تے دیوو ۔
نچا کے جنھے سانوں کنڈیاں تے، پیر پاڑے نے،
اسیں اوہنوں نچاواں گے، سماں اوہ آؤن تے دیوو ۔
ہواواں جسم دے پنجرے ‘چ کد تکّ قید رکھوگے،
اوہ جادو سبھ مکاواں گے، سماں اوہ آؤن تے دیوو ۔
ایہہ سنیا ایے کدے دیوے نہ سپاں ساہمنے جگدے،
اسیں دیوے جگاواں گے، سماں اوہ آؤن تے دیوو ۔
کرم فرمایا دا بھار جہڑا سر تے ہے ساڈے،
اوہ قرضہ سبھ چکاواں گے، سماں اوہ آؤن تے دیوو ۔
سجا کے خون دی مہندی دے ‘بسمل’، نقش ہتھاں تے،
زمانے نوں وکھاواں گے، سماں اوہ آؤن تے دیوو ۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
2. زخم، خوشبو، تھل، بریتا، چاننی، دریا سفر
زخم، خوشبو، تھل، بریتا، چاننی، دریا سفر ۔
روز پھلّ توں خار تکّ ہندا اے اتھرو دا سفر ۔
کد کھڑنگے لیکھاں اندر وصل-رتاں دے گلاب،
ساڈیاں ناڑاں ‘چ رتّ دی تھاں کرے برہا سفر ۔
اوسدی میں، اپنی میں ’چوں، بن کے میں پاؤن لئی،
بن کے میں ہمزاد اپنی ذات دا کیتا سفر ۔
لپّ کو چانن دی کتوں کوئی ہدھاری لے دیو،
ادھ صدی توں نال ساڈے کر رہا ‘نھیرا سفر ۔
پانیاں دے نال کر لئیاں ہواواں سازشاں،
ساڈیاں سبھ بیڑیاں دا ٹر پیا الٹا سفر ۔
کاشنی پھلاں تے بیٹھی اس چڑی نوں کی پتہ،
زخم رتاں وچ کریگی، اوہ اداسی دا سفر ۔
میریاں قلماں تے لا کے ٹھیکری پہرہ ہے خوش،
پر کدے سوچاں تے فکراں دا وی ہے رکیا سفر ۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
3. سوچاں ‘چ نور بھر گئی، اکھیاں ‘چ اتری شام
سوچاں ‘چ نور بھر گئی، اکھیاں ‘چ اتری شام ۔
ازر گلاب کر گئی، اکھیاں ‘چ اتری شام ۔
جگنوں دی روشنی دا جد آیا سفر قریب،
تتلی دے رنگ بھر گئی، اکھیاں ‘چ اتری شام ۔
بازی جدوں دی ہر گیا سورج دا بلدا شہر،
دیوا لہو دا دھر گئی، اکھیاں ‘چ اتری شام ۔
کہڑی بلا دے قہر نے، ہوٹھاں تے لائی مہر،
کہڑے ستم توں ڈر گئی، اکھیاں ‘چ اتری شام ۔
دیوا، تریل، واشنا، سپنا، دھنک، اڈیک،
سبھ نوں اداس کر گئی، اکھیاں ‘چ اتری شام ۔
تاگھاں دا دیپ بجھ گیا، امبر توں تارے وانگ،
بازی وفا دی ہر گئی، اکھیاں ‘چ اتری شام ۔
پھلاں دی بن کے واشنا، راہاں دی بن کے پیڑ،
کس دے وجوگ جر گئی، اکھیاں ‘چ اتری شام ۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
4. خوشی نہیں تے غماں دے اتھرو سنبھال رکھیئے
خوشی نہیں تے غماں دے اتھرو سنبھال رکھیئے ۔
پھراک-راہاں ‘چ کوئی تارہ اجال رکھیئے ۔
ہنھیرا انبروں اتر وی آوے طوفان وانگوں،
بنیریاں تے چراغ ہمتاں دے بال رکھیئے ۔
قدم قدم تے صلیب منظر تساں سجائے،
اسیں تعلق وفا دا پھر وی بحال رکھیئے ۔
دلاں دے مندر نوں جہڑا کعبے دے وچ بدل دے،
اسیں تے اکھ دے اشارے وچ ایہہ کمال رکھیئے ۔
وپار کریئے تے کسراں اپنے لہو دا کریئے،
اسیں تے پتراں وانگ شعراں نوں پال رکھیئے ۔
مجاز ساڈے نوں تکّ کے سمجھو نہ خار چبھویں،
دلاں ‘چ کھڑدے گلاباں ورگا جمال رکھیئے ۔
اسیں تے امبراں دی چھاں توں وانجے اضل توں ‘بسمل’،
اسیں کویں پھر ستارے سورج اچھال رکھیئے ۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
5. لٹّ کے لے گیا اے گھر اج کوئی بھرے بھرے
لٹّ کے لے گیا اے گھر اج کوئی بھرے بھرے ۔
کندھاں، بوہے، باریاں لگن ڈرے-ڈرے ۔
جنہاں نوں میں چانن گھول پیائے سن،
اوہناں توں نہ اک کرن وی سرے-سرے ۔
ویلے دے سورج توں برفاں ورھیاں نے،
شہر دے سارے منظر لگدے ٹھرے-ٹھرے ۔
سچ بولن دا شوق سی کدیا مینوں وی،
ایسے لئی میں پتھر کھادھے کھرے-کھرے ۔
اسیں غریبی دے وچّ جیون کٹدے آں،
کہڑا پیر بروہاں اتے دھرے-دھرے ؟
ویلے دے ‘منصور’ اوہ کنج سداون گے ؟
رہندے نے جو سولیاں کولوں پرے-پرے ۔
‘بسمل’ کول ہے کشتی بودے کاغذ دی،
تیز نے چھلاں، کوے سمندر ترے-ترے ؟
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
6. کسے نتیجے تے آ نہیں سکیا، سوال میرا، جواب تیرا
کسے نتیجے تے آ نہیں سکیا، سوال میرا، جواب تیرا ۔
عمل دی پھٹی تے کیہنے لکھیا، گناہ میرا، صواب تیرا ؟
بڑے ہی سورج دے خواب دیکھے، بڑی سی چانن دی ریجھ مینوں،
کی کردے ؟ پڑھنا جو پے گیا سی، ہنھیریاں دا نصاب تیرا ۔
ہزار لہو دے وگائے اتھرو، ہزار رتاں دے لائے میلے،
کدے نہ اتری امید ٹھنڈھک ! کدے نہ اگیا گلاب تیرا ۔
اجے وی تینوں گلہ اے میری، وفا ‘چ کوئی کمی اے باقی،
میں سہِ رہا واں عذابِ تیرا، میں جھلّ رہا ہاں اتاب تیرا ۔
اجے ہجاباں دے پینڈیاں وچّ، میں کھوج اپنی حیلہ رہا ہاں،
اجے نہیں فرصت میں تیری صورتَ، اٹھا کے دیکھاں نقاب تیرا ۔
نہ رات نھیری دے چھیڑ قصے، نہ بجھدے اتھرو دی پچھ کہانی،
میں دن دے چانن ‘چ لا رہا واں، اجے تے سجناں حساب تیرا ۔
ہزار دریا سی راہ ‘چ دیکھے، ہزار کانگاں نظر ‘چ گھمیاں،
بھلیکھیاں دے مسافراں توں، نہ پھر وی مکیا سراب تیرا ۔
وفا دی دھرتی پکاردی اے، بچا لے آ کے توں پھیر ‘وارث’،
لہو ‘چ تبدیل ہو نہ جاوے، محبتاں دا چناب تیرا ۔
(نصاب=سلیبس، اتاب=غصہ، حجاب=شرم، سراب=مرگ-ترشنا،
تھل ‘چ پانی دا بھلیکھا)
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
7. خوش-بختیاں دے نقش الیکے گی روشنی
خوش-بختیاں دے نقش الیکیگی روشنی ۔
ساڈے گھراں ‘چ وی جدوں اتریگی روشنی ۔
کندھاں ‘تے دیویاں تھاں رکھیاں نے اکھیاں،
بن کے اڈیک ہور وی کھلرے گی روشنی ۔
مٹ جائیگا ہنیریاں دا خود-بہ-خود وجود،
جد روشنی نوں روشنی سمجھیگی روشنی ۔
پھلّ سرمدی شعور دے کھنڈ گئے ذہن-ذہن،
بن کے نویں ایہہ زاویئے گزرے گی روشنی ۔
ڈکوگے کناں ایس نوں، کندھاں دے زور ‘تے ؟
جھیتھاں ‘چوں مار ہمبھلے نکلے گی روشنی ۔
اک زندگی مٹاؤن توں پہلاں ایہہ سوچ لے،
بجھن توں پہلاں ہور وی بھڑکے گی روشنی ۔
پھلاں دے پیر پیر وچّ نسدی جویں ہے باس،
سارے دلاں ‘چ ایسراں دھڑکے گی روشنی ۔
لکھداں ‘حدیث’ سچ دی ‘بسمل’ میں خونّ تھیں،
کویں نہ حرف-حرف ‘چوں اگھڑے گی روشنی ؟
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
8. جو بھٹکے نے چگاواں وچّ، ہنھیرے دا کفن لے کے
جو بھٹکے نے چگاواں وچّ، ہنھیرے دا کفن لے کے ۔
میں اوہناں لئی پیا جاناں جگنوناں دی کرن لے کے ۔
میں ستا ہاں، میرے سجناں نے مویا سمجھیا مینوں،
اوہ میری قبر پٹن لئی نے آئے گورکن لے کے ۔
بھلا ایدوں وی وڈا کی عذابِ اتریگا دھرتی ‘تے ؟
پئے بے وطن جیونے آں اسیں اپنا وطن لے کے ۔
ادا سمجھاں، کرم سمجھاں، کہ ایہہ اوہدی جفا سمجھاں ؟
بڑا خوش ہے اوہ گلدو تتلیاں دا پیرہن لے کے ۔
مقدرج وچّ انھاں دے منزلاں ہوون گیاں کیویں ؟
کہ بہہ جاندے نے راہواں وچّ جو پیراں دی تھکن لے کے ۔
(گورکن=قبر پٹن والا، گلدو=بھولا-بھالا،
پیرہن=بستر،لباس)
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اوہ توحید ،رسالت ،قرآن حکیم ،حدیث پاک تے دین اسلام دی تعلیمات نوں مثبت شعور و آگہی پروان چڑھاؤن واسطے ضروری خیال کر دے سن ۔ ۔اوہ پنجابی ادب دے کثیر المطالعہ لکھاری سن ۔ اونہاں دے ذاتی کتب خانے وچ سینکڑیاں نادر کتاباں موجود سن ۔پنجابی ادب نال اونہاں نوں گہرا لگاؤ سی ۔
ہر ملن والے نال اخلاق تے اخلاص نال بھر پور رویہ اختیا کرنا غلام مصطفیٰ بسمل ہوراں دا معمول سی ۔عجز و انکسار ،صبر و تحمل تے شفقت اوہناں دی طبیعت دے اہم پہلو سامنے لیاؤندے نیں ۔اوہناں نال مل کے واقعی زندگی نال والہانہ محبت ہو جاندی سی ۔۔اوہ ہر حال وچ راضی بہ رضائے الٰہی رہندے سن ۔ اجیہے لوکاں دا وجود پروردگار عالم دا بہت بڑا انعام ہوندا اے جیہڑے دکھی انسانیت لئی سراپا فیض ہوندے نیں۔۔غلام مصطفیٰ بسمل وی پروانے دی صورت سن جیہڑے انسانی ہمدردی دی شمع اتے نثار ہوؤن لئی بے قرار رہے ۔بھانویں کم گوئی تے
سنجیدگی اونہاں دا شعار سی ، ایس دے باوجود کدے کدے اوہ کھل کے مسکراندے سن ۔انج محسوس ہندا سی پئی اوہ اپنے آنسو مسکراہٹاں دے خوش رنگ دامن وچ چھپان دی کوشش کر رہے ہون ۔اونہاں دی مضبوط شخصیت ماحول تے معاشرے دے تیزی نال بدلدے ہوئے حالات تے متنوع صورت حال نال ایک تعلق بنا لیندی ۔۔اوہ بولتدے تے لفظاں چوں پھل جھڑدے ۔ اوہناں دی محفل وچ ہر شخص نوں اینی عزت و تکریم ملدی سی پئی اوہ سب اوہناں دے گرویدہ ہو جاندے سن ۔۔
وہ خوش کلام ہے ایسا کہ اس کے پاس ہمیں
طویل رہنا بھی لگتا ہے مختصر رہنا
ورق ورق نہ سہی عمر رائیگاں میری ہوا کے ساتھ مگر تم نہ عمر بھر رہنا
افسوس صد افسوس کہ فرشتہء اجل نے اوہناں دے ہتھ چوں قلم کھوہ لیا تے اک فعال تخلیق کار اچانک ساڈی محفل سے اٹھ گیا ۔۔غلام مصطفی بسمل اج ساڈے وچکار بھانویں موجود نہیں پر اوہناں دے افکار تے پنجابی خدمتاں نوں ہمیش یاد رکھیا جاوے گا ۔اوہ اپنی ذات وچ اک انجمن تے سراپا خیر سن ۔۔پنجابی ادب دا ایہہ آفتاب جہاں تاب عدم دیاں بے کراں وادیاں وچ چھپ گیا پر اوہناں دیاں جگمگ جگمگ کردیاں رشماں نال وطن دا گوشہ گوشہ منور اے۔۔اج اوہناں دی یاد وچ ہر دل سوگوار تے ہر اکھ اشکبار اے ۔۔ اوہ ایس قدر ہر دلعزیز سن پئی اوہناں دی وفات دی خبر سن کے ہر گھر وچ صف ماتم بچھ گئی سی ۔اللہ کریم غلام مصطفی بسمل ہوراں نوں اپنی جوار رحمت وچ جگہ دیوے تے اوہناں دے علمی ، ادبی فیض نوں انج ای جاری رکھے ۔۔۔۔۔ آمین
بقول نور کپور تھلوی ۔۔۔
ے چن جہیاں صورتاں نوں مٹی نے لکا لیا
جت دی اے موت جہنے ساریاں نوں ڈھا لیا
تحریر : ڈاکٹر اظہار احمد گلزار
فیصل آباد ۔ پاکستان
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
