پیلو دی وڈی چرچا اوہدے لکھے قصے ’’مرزا صاحباں‘‘ پاروں ہوئی۔
’’پریم کہانی‘‘ دے لکھاری باوا بُدھ سنگھ دا کہنا کہ: ’’پیلو شاعر کون سی؟ کڈ ہویا؟ کتھے ہویا؟ کجھ پتا نہیں چلدا۔‘‘ باوا بُدھ سنگھ دی اس گل نوں ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ہوراں سند بنا لیا اتے مولا بخش کشتہ دی پائی ہوئی اس دس نوں کہ: ’’پیلو پنڈ ویرووال تحصیل ترنتارن‘ امرتسر دار ہن والاسی اتے قوم دا مسلمان جٹ سی۔‘‘ ایہہ آکھ کے رد کیتا کہ ’’کشتہ ہوراں اپنے اس ویروے بابت کجھ نہیں دسیا کہ اوہناں نوں اوہدے وسیبے تے ذات دا کتھوں پتا لگا ہے۔ اوہدے کلام توں تے ماجھے دی وسوں دا اندازا نہیں ہوندا۔‘‘
اس اکھان دے حوالے نال پیلو جٹ تے ثابت ہو جاندا اے پر ایہ اعتراض کہ اوہناں دی شاعری ماجھی لہجے وچ نہیں تاں شاہ حسین نوں اوہناں دی لفظالی پاروں ’’سرائیکی والے‘‘ سرائیکی شاعر آکھدے نیں۔ جد اوہ ہین ای لہور دی جم پل۔ نہ اوہناں لہوروں باہر کدی سفر کیتا، نہ ایہدی کوئی شاہدی ملدی ہے۔ اتوں لہور ہے دی ماجھی جوہ وچ۔ ڈاکٹر فقیر محمد فقیر‘ پیلو دے شعر
ٹھٹھی ویکھ بلوچ دی پیلو بُھل گیا
چلماں رنگ برنگیاں، دارا چوڑ پیا
دے حوالے نال وسدے نیں کہ پیلو تحصیل وزیرآبادی سنھ دار ہن والاسی۔ اوہ ثبوت دے طور تے ’’ٹھٹھی بلوچ‘‘ دی دس پاؤندے نیں تے آکھدے نیں: ’’اس ناں دی دستی وزیرآباد لاگے موجود ہے، جہنوں ویکھ کے پیلو بُھل گیا وسدا ہے۔‘‘
بھلیں پین توں ڈاکٹر صاحب نتیجہ کڈھدے نیں کہ اوہ اس تھاں پہلاں وی آیا ہونا ہے۔ حالاں بُھل جانا محاورا ہے جہڑا کئی مطلب دیندا ہے۔ جویں اس اکھاں وچ بُھل جاون۔ چنگا لگن، لگن اتے عشق محبت دے معنے وی دے رہیا ہے۔
اک میں نہ بُھلی اگے بُھلی پُھپھی ہیر
ایسے طرحاں اک لوک گیت ہے۔
بُھلی وے بُھلی میں تیرے بووے تے
بُھل جاون بندے دی غلط فہمی، مان غرور تے
ہنکار دے معنے وی دیندا اے، آکھیا جاندا اے۔’’ پیسے دی بُھل وچ بندا آکڑ آکڑ کے چلدا ہے، انت خالی ہتھ ای جانا ہے۔‘‘ ہیسے ای طرحاں پیلو نے تے صرف ’’ٹھٹھی بلوچ‘‘ دی خوبصورتی بیانیہے پر ڈاکٹر ہوراں پیلو نوں ’’ٹھٹھی بلوچ‘‘ دا وسنیک ای بنا لیا۔ میری جا چے مولا بخش کشتہ دا بیان ای ٹھیک ہے۔
پیلو کس وارے ہویا، مہر کاچیلوی دا کہنا ہے کہ شاہجہان بادشاہ، بھگت کاہنا، میاں میر، شاہ حسین، چھجو بھگت اتے پیلو کوی سمے سنگی سن تے اوہناں دی آپو وچ دوستی وی ہے سی۔
(ص 21۔ ونّ سونّے شاعر‘ مہر کاچیلوی)
ڈاکٹر رتن سنگھ جگی اتے بھائی کاہن سنگھ مطابق بھگت چھجو دا دیہانت سمت 1696 بکرمی مطابق 1639ء نوں ہویا۔
(ص 485۔ مہان کوش‘ بھائی کاہن سنگھ۔ ص 620۔ پنجابی ساہت سندربھ کوش (ڈاکٹر رتن سنگھ جگی) اندازا ہے کہ بہتیوں بہتا عمر دا پھیر دس ویہہ ورہے ای ہو سکدا ہے جس پاروں سہجے ہی آکھیا جا سکدا اے کہ پیلو کی 17 ویں صدی عیسوی وچ جیوندا سی۔ جہدا جنم 1550ء دے نیرے تیڑے ہو سکدا ہے۔ اس قیاس نوں ہور ڈھاس عبدالغفور قریشی دی اس دس توں وی ملدی ہے کہ: ’’ کوی پیلو قوم دے سندھو جٹ سن۔ اوہ امرتسر دی تحصیل ترن تارن دے اک پنڈ وچ 1580ء دے نیڑے تیڑے پیدا ہوئے تے فیر پچانوے سال دی عمر وچ 1675ء نوں چکوال دے اک پنڈ مہرو پیلو وچ فوت ہو گئے۔ آپ جدوں جوان ہوئے تے اوہناں دی صحبت مسلمان درویشان نال ہو گئی تے آپ صوفی مسلک وچ رنگے گئے۔ فقیری بانا پا کے تھاں تھاں گھمدے پھردے رہے۔ ایسے ای سیر سیاحت دے دناں وچ آپ دی گرو ارجن دیو جی نال مُلاقات ہوئی۔ فیر اوہ علاقے دھنی وچ چلے گئے تے اک تھاں ڈیرا لا کے ٹِک گئے۔ جہڑا اج کل مہرو پیلو دے ناں اُتے مشہور ہے۔
(پنجابی ادب دی کہانی‘ عبدالغفور قریشی)
پروفیسر انور بیگ اعوان دی کتاب ’’دھنی ادب و ثقافت‘‘ وچ وی تھوڑے جہے فرق نال ایہ ای گل ثابت دسی گئی ہے۔ اوہناں دا آکھنا ہے کہ پیلو کوئی زیادہ پڑھیا لکھیا بندا نہیں سی پر تخلیقی ذہن دا مالک سی۔ اوہنے فطری جوہراں توں کم لیا تے اپنی اپنی شاعری وچ اوہ کمال وکھائے کہ اوہدی مشہوری دور دور تک ہو گئی۔ پروفیسر انور بیگ اعوان مطابق ای پیلو دے پیو د ناں چنن تے دادے دا ناں سلطان سی۔ اوہ مسلمان سی تے اعوان قبیلے نال تعلق رکھدا سی۔ پیلو تحصیل چکوال وچ اپنے ای وسائے پنڈ، مہرو پیلو وچ 1675–1676ء نوں مویا تے اوتھے ای اوہدی قبر ہے۔ پیلو اپنے پنڈ مہرو پیلو دی تعریف کردیاں لکھدا اے
مہرو پیلو رانگلی تے بادشاہاں دی جا
گھیو بہتاڈ دھ تھوڑا، پانی شہد دریا
رہی ’’پیلو جہے جٹ‘‘ والی گل تاں اک اُچ کوٹی شاعر دے طور تے پیلو دی تعریف کردیاں پنجابی کوی حافظ برخودار ہوریں آکھدے ہن
پیلو نال برابری، شاعر بُھل کرین
جہنوں پنج پیراں دی تھاپنا کندھی دست دھرین
پیلو دی وڈی چرچا اوہدے لکھے قصے ’’مرزا صاحباں‘‘ پاروں ہوئی۔ اس مشہور پنجابی قصے اوڈا گُن اوہدا تھوڑے اکھراں وچ بہتی تے وڈی گل کرن دسیا جاندا ہے۔ جتھے وی کتے نرے اشارے نال گل ہو سکدی ہے اورتھے پیلو نے اشارے توں ہی کم لیا ہے۔ پیلو گل بیانن لئی اک وی وادھو اکھرو ورتن دا رودار نہیں۔
http://epaper.dailykhabrain.com.pk/popup.php?newssrc=issues/2016-09-19/16341/4.JPG
