تعارف:
وقار سپرا اِک سماجی کارکن، تاریخ دان، لکھاری تے آرٹسٹ نیں۔ ایناں دے تحقیقی پرچے BNU، LUMSسمیت مختلف تعلیمی اداریاں دے پروگرامز تے جرائد وچ شائع ہو چُکے نیں۔ ایس توں علاوہ اردو، پنجابی تے انگریزی وچ 13کتاباں دے لکھاری نیں۔ پچھلے دس سالاں توں سرگرم سماجی کارکن نیں۔ اوہ باقاعدہ مختلف جگہاں تے پنجابی زبان، برصغیر دی تاریخ تے سماجی مسائل دے اُتے لیکچرز وی دیندے نیں ۔ ایناں دی سماجی تے ادبی خدمات دے اعتراف دے وچ گورنر پنجاب تے سندھ سمیت مختلف اداریاں نے تعریفی تے سول ایوارڈ وی دیتے ہوئے نیں۔
مغل حکومت دے زوال توں بعد دا پنجاب
ویسے تے اے اندازہ لانا بہوو ای مشکل اے کہ کسے سلطنت دا زوال کس نقطے توں شروع ہوندا اے ۔ لیکن فیر وی کچھ علامات تے اثرات نال اندازہ ہو ای جاندا اے۔ میرے خیال وچ جس کسے نوں وی اے نقطہ لبھنا اے کہ مغل حکومت دا زوال کیدوں شروع ہویا اونوں اے نقطہ لبھنا چاہید ا اے کہ مغلیہ سلطنت اپنے عروج تے کیدوں پہنچی۔تے فیر ایندیاں وجہاں۔ ظاہری جئی گل اے کہ اگر سارے منظر دی سمجھ لینی اے تے فیر سارا منظر ای ویکھنا پئے گا۔ لیکن اج دے ایس کالم وچ اِک مختصر جیہا لیکن جامع منظر تہانوں ویکھن نوں ملے گا۔میرے ویکھن توں مغل حکومت دا عروج دا زمانہ بادشاہ اورنگ زیب عالمگیر دی بادشاہت ویلے شروع ہویا۔ تے ایندے مرن توں بعدسلطنت دا زوال شروع ہو گیا۔
سلطنت دے زوال دیاں وجہاں اِک بہت لمبا موضوع اے ایندے تے فیر کدی تفصیل نال لکھاں گا ۔ پنجاب وچ مُغل بادشاہ نے سکھ گرو نوں قتل کر دیتا تے اس توں بعد پورے پنجاب وچ مقبول سکھ مذہب دے منن والیاں تے مغلیہ سلطنت دی پنجاب وچ موجود انتظامیہ وچ جھڑپاں ہون لگ گئیاں۔ 1700ء دے پہلے عشرے وچ بادشاہ عالم گیر تے سکھ گرو دی موت ہوئی ۔ اس توں بعد سکھ مت دا کنٹرول بندہ بیداگی نے سنبھال لیا۔بندا بیداگی دا عروج دس سال تک ریا۔ بندہ بیداگی دی شکل وچ سکھاں نوں اِک ہیرو مل گیا۔ بندہ بیداگی نے مغلیہ سلطنت ولوں دیتیاں جان والیاں جاگیراں دے خلاف وی آواز بلند کیتی۔ اینے افغان تے دوسرے جاگیرداراں کولوں کردہ تے ناکردہ ساریاں گناواں دا حساب لیا تے کمال دی حرکت اے کیتی اے کہ اس خطہ دی پہلی زرعی اصلاحات وی بندہ بیداگی نے کیتیاں۔اینے ستلج دے کنارے دے سارے جاگیرداراں کولوں زمیناں لے کے بے زمین کساناں وچ تقسیم کر دیتیاں۔ ایندے اس قدم نال سکھ مت دا وی بڑا چرچا ہویا۔ بندہ بیداگی دے دور وچ ڈاکے تے امیراں نوں لُٹنا ایک معزز پیشہ سی۔ اینے ہر امیرا ٓدمی نوں لُٹیا تے غریباں دے مدد کیتی۔ جندے دو فائدے ہوئے اک تے سکھ مت نوں ستلج بار دے دوآبہ وچ عروج ملیا تے دوجا اے کہ پنجاب وچ مغلیہ سلطنت دیاں بنیاں ہل گئیاں۔جیہڑیاں کہ بندہ بیداگی دے مرن توں بعد وی نہ سنبھل سکیاں۔ بادشاہ فرخ ہر کی بہوو کوششاں دے باوجود بندہ بیداگی دا زور نہ ٹٹیا۔ بڑیاں لمبیاں کوششاں توں بعد بندہ بیداگی نوں پھڑ لیا گیا ۔لیکن سکھ مت وچ تشدد تے بغاوت دی جیہڑی روش چلی سی اینے اندروں ای بعد وچوں پنجاب وچ بارہ سکھ مثلیاں دی حکومت تے فیر بعد وچ خالصہ سرکار بنائی۔ شروع توں ای اے اصول ریا اے کہ جیہڑے فصل بوندے نیں او کٹ ہی وڈدے نیں۔جیہڑی فصل بندہ بیداگی نے لائی سی اونوں پانی سکھ مثلیاں وچ لگیا تے فیر ایندا پھل دربار خالصہ سی ۔ بندہ بیداگی دی پھانسی تے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے لاہور تے گجرانوالہ تے قبضے دے درمیان کوء 80سال تک پنجاب وچ کوئی مضبو ط حکومت نہ بنی۔
پنجاب دے مختلف علاقیاں تے سکھ مثلیاں نے قبضہ کیتا۔ ایناں مثلیاں دی تعداد بارہ سی۔ سارے مثلیاں دے وڈیاں وچ دو گلاں اِکو جیہاں سی۔ ایناں دا پیشہ لُٹ مار سی ۔ اے جتھے بنا کے علاقیاں اُتے قبضہ کر لیندے سی تے مذہبی طور سے سکھ مت دے منن والے سی تے نسلی طور تے جٹ سی۔ یا فیر کم از کم جٹ ہون دا دعویٰ کردے سی۔لاہور شہر تے وی اس وچ قبضہ کرن واسطے مغلیہ /افغان صوبے داراں تے سکھ مثلیاں وچ لڑائیاں ہوندیاں رئیاں۔ اے لڑائیاں اودوں مُکیاں جدوں لاہور تے رنجیت سنگھ نے1799ء وچ قبضہ کر لیا ۔ اس وقت لاہور شہر دے مختلف حصیاں تے مختلف سرداراں دا کنٹرول سی۔ لیکن رنجیت سنگھ نے سب نوں فارغ کر دیتا۔ رنجیت سنگھ خود وی اِک سکھ مثلے دا سردار سی جیہڑی کہ اس نوں اس دے پیو کولوں وراثت وچ ملی سی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے لاہور تے قبضۃ کر کے خالصہ دربار دی بنیا درکھی تے اس توں بعد مغلیہ سلطنت /افغاناں دا پنجاب تے دعویٰ مکمل طور تے ختم ہو گیا۔
