*چک 87 گ ب ( بابے دی بیر) براہ ڈجکوٹ ، ضلع فیصل آباد ، پنجاب ، پاکستان*
*ایہہ دھرتی میرا سونا یارو*
میرا گاؤں۔ ۔۔۔۔۔87 گ ب "بابے دی بیر "۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔چک۔ نمبر 87 گوگیرہ برانچ نال منسلک ایس پنڈ نوں عرفِ عام وچ ’’بابے دی بیر ‘‘ اکھیا جاندا اے ۔ ایس دا اصل نام ’’رابرٹ آباد‘‘ اے جیہڑا شاید کسے انگریز ڈپٹی کمشنر دے ناں اتے اوس ویلے دے آباد کاراں نے رکھیا ہووے گا مگر چونکہ ایتھے دس مربع اراضی سکھاں دے گوردوارہ "بابے دی بیر " دے ناں تے وقف اے ۔ ایس لئی ایس پنڈ نوں وی عامۃ الناس وچ بابے دی بیر دے نام نال پکاریا جاندا اے ۔
بابے دی بیر دے ناں اتے سکھاں دے کئی اک مشہور گوردوارے ہن وی موجود ہین ۔ جنہاں وچوں اک سیالکوٹ وچ اے تے دوجا جیہڑا سب توں قدیم اے اوہ مشرقی پنجاب بمقام سلطان پور لودھی ریاست کپور تھلہ وچ اے ۔ سکھاں دی تاریخ دے مطابق باباگورونانک نے دریائے بین سیاہ دے کنارے اشنان کردیاں ہویاں اپنی مسواک جیہڑی کہ بیری دے درخت دی سی اوتھے رکھ دتی جیہڑی زمانہ گزرن دے نال نال ودھ کے ’’بیری‘‘ دے اک تناور رکھ دی شکل اختیار کر گئی تے سکھاں نے اوتھے بیر صاحب دے ناں اوتے اک گوردوارہ تعمیر کر دتا ۔ جیتھے آج وی سِکھ دھرم دے لوگ زیارت لئی جاندے نیں تے کئی دولت مند سکھ لوکاں نے اُس گوردوارہ دی دیکھ بھال لئی متعدد قطعہ اراضی گوردوارہ دے ناں وقف کر دتی سی لیکن آج کل سرکاری اندراج دے مطابق ایس پنڈ دا ناں " رئیس آباد " لکھیا جاندا اے جیہڑا صرف قومی شناختی کارڈاں اتے ہی اندراج ملدا اے ۔
چک نمبر87گ ب (براہ ڈجکوٹ ) وچ دس مربع اراضی وی ایسے رواج کا اک حصہ اے ۔ بابے دی بیر دی کل اراضی 37مربع جات اٹے مشتمل اہے۔ ایہہ گاؤں تحصیل تے ضلع فیصل آباد وچ واقع اے ۔۔۔ایس گاؤں دی اراضی نوں لوئر چناب توں نکلنے والی گوگیرہ برانچ دا نہری پانی سیراب کردا اے ۔ ایسے لئی ایس پنڈ نوں GB یا گ ب اکھیا جاندا اے ۔ایہہ نہر صوبہ پنجاب دے دو ضلعیاں فیصل آباد تے ٹوبہ ٹیک سنگھ دی اراضی نوں سیراب کردی اے ۔ایس نہر دی کل لمبائی 85 میل۔ یعنی 135 کلو میٹر اے ۔۔ایس دی تعمیر تے کھدائی 1865ع وچ شروع ہوئی سی ۔۔ایس گوگیرہ نہر دا سفر کتھوں شروع ہوندا تے کیتھے جا کے ختم ہوندا اے۔ ۔ایہہ وی تھانوں پہلی واری جان کے خوشی ہوے گی ۔۔۔۔۔۔
ہیڈ خانکی دریائے چناب تے واقع ضلع گجرانوالہ وچ اک ہیڈ ورکس اے جیس دی تعمیر ١٨٨٩ نوں ہوئی سی تے ایہہ پاکستان دا سب توں پرانا ہیڈ ورکس اے۔ خانکی ہیڈ ورکس لوئر چناب کینال نوں زرعی پانی تقسیم کردا اے۔ ۔۔خانکی ہیڈ ورکس برطانوی راج وچ 1889 وچ بنیا سی ۔ایہہ پاکستان دا سب توں پرانا ہیڈ ورکس اے ۔ایہہ آبپاشی تے سیلاب توں بچاؤ واسطے استعمال کیتا جاندا اے۔ ۔۔
دریاے چناب دے مقام تے تعمیر ہون ویلے خانکی بیراج توں نکلن والی لوئر چناب کینال دے ہیڈ ریگولیٹر بنایا گیا اے ۔ایہہ جدید ہیڈ ریگولیٹر کل چھے دریاں تے مشتمل اے۔ ۔تے ایس دا ہیڈرالک گیٹ کافی چوڑا تے لمبا اے ۔ایشائی ترقیاتی بینک دی مالی معاونت نال ایس نویں خانکی بیراج نوں وزیر آباد وچ تعمیر کیتا گیا اے۔ ۔ایس دی تعمیر 2013 توں 2017 وچکار مکمل ہوئی ۔۔۔وزیر آباد دے دریاے چناب اتے قائم ہون والے نویں ہیڈ ریگولیٹر نوں پچھلے چند سال پہلاں چالو کیتا گیا اے ۔۔۔ایس نویں ہیڈ ریگولٹر نے 125 سال پرانے ہیڈ ریگولیٹر دی تھاں لئی اے ۔ایس ریگولیٹر توں پندرہ ہزار کیوسک پانی نہر وچ چھڈن دی گنجائش موجود اے ۔۔۔نویں ہیڈ ریگولیٹر نوں موجودہ لوئر چناب کینال نوں ملاون لئی پنج ہزار فٹ لمبی نہر وی کھودی گئی اے۔ ۔جیہڑی 5-1 کلو میٹر دور جا کے لوئر چناب کینال نال جا ملدی اے۔ ۔۔۔۔۔نویں ہیڈ خانکی بیراج دی تعمیر توں ایس نہر دے ذریے آٹھ ضلع گجرانوالا ، حافظ آباد ،شیخوپورہ ،ننکانہ صاحب ،فیصل آباد ، چنیوٹ ،جھنگ، تے ٹوبہ ٹیک سنگھ دی گھٹ و گھٹ 30 لکھ ایکڑ توں بوہتی اراضی نوں ایس توں پانی پہنچایا جاندا اے۔ ہیڈ خانکی چوں نکلن والی لوئر چناب فیصل آباد ،ٹوبہ ٹیک سنگھ ،جھنگ ،چنیوٹ _دے اضلاع نوں پانی دی فراہمی ہوندی اے جد کے آپر چناب سیالکوٹ ،گوجرانوالہ ،لاہور ،شیخوپورہ تے ننکانہ صاحب نوں پانی فراہم کیتا جاندا اے ۔۔۔۔۔۔۔
دریاے جہلم دا جیہڑا پانی مرالہ دی تھاں تے چناب وچ ستیا گیا سی ۔۔اوس پانی نوں ورٹن لئی ایہہ نہر کڈھی گئی ۔۔ایہ نہر ١٩١٣ وچ بن گئی سی ۔لوئر چناب کینال(1) مشرقی سرکل (فیصل آباد)۔جیہدے وچ گجرانوالہ ،حافظ آباد ، ٹوبہ ٹیک سنگھ ،تے شیخوپورہ دے ضلعے شامل نیں (2)لوئر چناب کینال ( مغربی سرکل )جیہدے وچ جھنگ ،ننکانہ صاحب _تے چنیوٹ دے ضلعے شامل نیں ۔(3) لوئر جہلم کینال سرکل سرگودھا ۔۔(4) بہاول پور کینال سرکل ۔۔(5) ڈیرہ غازی خان ، تونسہ ،راجن پور، سرکل ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
گل ہو رہی سی ۔۔۔نہر گوگیرہ برانچ دی ۔۔۔ایہہ ایہہ اپر چناب چوں نکلدی جوئی ٹوبہ ٹیک سنگھ دے بھاگٹ بنگلہ تے اپڑ کے اختتام پذیر ہو جاندی اے ۔۔تے ایتھے ای راجباہ کیکھاں راجباہ ، راجباہ ڈھاباں والا 2,1…شورکوٹ مائنز _ تے راجباہ بھون دو عدد نکلدے نیں۔ ۔۔۔۔۔تے ایہہ نہر گوگیرہ برانچ دی آخری حد سی ۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ۔( چیتے رہوے ،خانکی ہیڈ ورکس چوں نکلن والیاں وڈیاں نہراں "اپر چناب "تے" لوئر چناب تے گوگیرہ برانچ بارے مکمل جانکاری بھائی محمّد امین خان ، ریٹایرڈ "ضلعدار محکمہ انہار " توں لئیاں گئیاں نیں )
۔۔یاں ۔۔ ۔ برصغیر دی ونڈ مگروں جدوں نویں نویں آباد کاری ہوئی تے لوکاں دے حالات بہت ماڑے سن۔ کچے گھراں تے ڈھاریاں وچ لوکاں دی گزر بسر ہوندی سی۔ ۔واہی بیجی دے واسطے ہل پنجالی تے بیل بلداں توں کم لتا جاندا سی بد قسمتی نال ایہہ پنڈ راجباہ خانوانہ توں نکلن والے کھال دی ٹیل اتے واقع سی ۔ایس ٹیل چوں ابتدائی دور وچ تن کھال نکلدے سن ۔۔جنہاں وچوں دو اگلے پنڈ 88 گ ب روڑا نوں نکل جاندے سن جنہاں وچوں اک روڑے دے حکیم میاں محمّد صدیق تے عارف حسین دے مرببعاں ول مڑ جاندے سن تے دوجا ایسے پنڈ دیاں آخیری پیلیاں نوں سیراب کر دا سی ۔اونہاں نے 88 گ ب دے کھالیاں چوں بھل کڑھ کڑھ کے ایناں کو اوچا کر لیا سی پئی ایہدے کھالیاں دی اونچائی گھٹ و گھٹ دس فٹ اچے ہو گئے ہو گے سی ۔۔دونواں کھالیاں دی دیواراں بھل صفائی دی وجہ توں اینیاں کو اچیاں ہو گییاں سن پئی کول دی دن ویلے لنگھندیاں ہویاں وی خوف تے ڈر آوندا سی ۔۔۔ کئی جنگلی جانور ایس جوہ وچ مارے وی گئے سن ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔تے تیجا کھال ۔۔۔وزیر خان ،غوث خان ،جانی خان دیاں پیلیاں توں ہوندا ہویا چودھری محمّد بخش دے امباں دے باغ نال دی لنگھداہویا عزیز خان ، جیون خان، دیاں پیلیاں دے نال نال آٹھکھلیاں کھاندا رشید احمد جوش ،رانا محمّد احمد ، بابا سندھی خان ،حکیم افضل خان ،رانا خورشید احمد دی اراضی توں اپنا سفر جاری رکھدے ہویاں ۔دس مربع سرکاری آلاٹاں ول جا کے اؤتھے اپنا سفر ختم کر جاندا اے ۔
۔۔۔۔۔۔ ایہہ گاؤں 87 گ ب فیصل آباد (لائل پور) توں تقریباً 25کلومیٹر دے فاصلے اتے جنوب دی سمت واقع اے۔ قیامِ پاکستان دے وقت ایہہ گاؤں تھانہ ستیانہ نال ملحق ریہا مگر چند سال پہلاں ایہنوں تھانہ ڈجکوٹ نال ملحق کر دتا گیا ہے۔
کسے زمانے وچ گاؤں دے آل دوالے چار پھل دار باغ سن تے چار ای کچے تالاب سن ، جنہاں وچ پنڈ دے سرپنچ چودھری محمد بخش مرحوم دا ساڑھے چار ایکڑ امباں دا قدیم باغ ایس پنڈ دی شناخت تے پہچان ہوندا سی ۔اک وقت سی جدوں ایس تاریخی باغ وچ ہر قسم دے پھل لگدے سن ۔ آڑو، لوکاٹ، سنگترہ، جامن، لیموں، کھٹی، کچنار، آموں دیاں مختلف قسماں ، کھجور، کیلہ وغیرہ وافر مقدار وچ پیدا ہوندے سن ۔۔ باغ اپنی زرخیزی تے خوب صورتی کی وجہ توں قرب و جوار دے پنڈاں وچ قابل ذکر تے مشہور سی ۔۔ دور دورتوں لوگ مسافت کر کے ایتھے مختلف قسم دے پھل خریدن آوندے سن ۔ ۔ چودھری محمد بخش دا ایہہ قدیم باغ ’’بھائی کا باغ‘‘ دے نام توں معروف سی ۔۔چودھری محمد بخش مرحوم عوامی خدمت تے رفاہ عامہ دے کماں لئی ہر دلعزیز سی ۔ اس لیے چھوٹے بڑے ہر عمر دے لوگ انھیں ’’بھائی ابا‘‘ دے نام توں مخاطب کردے سن ۔۔۔
تاریخ دی روشنی وچ ایس قدیم باغ دے اندرونی حصہ دے اک کونے اتے ایک کنواں (چھوٹی کھوئی) ہوندی سی جیس دی دیوار دے بنیرے توں سات آٹھ فٹ دی گہرائی وچ ایس دے مالک لالہ رگھبیر داس ایڈووکیٹ دے نام نال ایس دے سنگ بنیاد کا پتھر دا کتبہ لگیا ہویا سی تے اوس دے مالک لالہ رگھبیر داس دے ہاتھوں 1920ع وچ سنگ بنیاد دی تاریخ جلی حروف نال لکھی ہوئی سی ۔۔تے ہن ایس کنویں دا نام ؤ نشان اکا مک گیا اے ۔اکھیا جاندا اے پئی لالہ رگھبیر داس دی ملکیت وچ تقریبا ست آٹھ مربع زرعی زمین سی جہڑی ٹیلاں توں شروع ہو کے 24 نمبر مربع تیکر پھیلی ہی سی ۔۔۔۔۔۔لالہ رگھبیر داس لاہور ہائی کورٹ دا ایک سینئر وکیل سی اور اوہ لاہور وچ ای مقیم سی تے اوہنے اپنے گماشتے اپنی اراضی دی دیکھ بھال لئی رکھے ہوۓ سن ۔(راوی : کیپٹن محمّد اکرم ، فرزند : چودھری نور محمّد نور کپور تھلوی )۔
ونڈ ویلے ایس پنڈ چوں ہجرت کر جاون والے اک ٹبر دے اک نوجوان مان دیپ سنگھ نے ایس پنڈ 87 گ ب (بابے دی بیر) بارے تعارفی لیکھ میرے فیس بک تے اچانک ویکھیا تے بے انتہا خوشی دے عالم وچ میرے نال رابطہ کیتا تے ایس جدی پنڈ اپنی سانجھ دا دسیا ۔۔۔۔اونہاں دسیا پئی ونڈ توں پہلاں اونہاں دا قبیلہ امرتسر توں گٹی تلاواں گیا تے اوتھوں پھیر اونہاں 87 جی ۔بی جا کے پکی وسوں کر لئی ۔۔ اونہاں دے وڈیاں موجب اونہاں نے دسیا پئی ایس پنڈ دے وچکار اک وڈا سارا کھوہ ہوندا سی جیہدے لاگے بیری دا اک وڈا رکھ سی ۔۔۔ایس ویلے کھوہ تے رکھ دونوں تاریخ نال اپنا سانگھا توڑ چکے نیں ۔۔پھیر مان دیپ سنگھ نے دسیا پئی اونہاں دا زرعی رقبہ پنڈوں شمال والے پاسے سی۔ ۔تے اوس ویلے اونہاں دا گھر پنڈ دے مرکز وچ کھوہ دے بالکل نیڑے سی۔ ۔راقم ( اظہار احمد گلزار) نے ایس سلسلے وچ اپنی والدہ صاحبہ جنہاں دی عمر ایس ویلے 75 ورہے دے نیڑے نیں اونہاں نال گل کیتی تے اونہاں نے بڑی سوچ وچار نال گویڑ لوندیاں دسیا پے ایناں دا گھر راجپوت گھرانے دے اک گھر جیہڑا ایس ویلے مرحوم گجر خان دی اولاد دی ملکیت اے۔ ۔۔مان دیپ سنگھ نے دسیا کہ میرے تایا جی دسدے سن پئی اونہاں دے دادے سردار مکھن سنگھ دی ایس پنڈ وچ ڈھائی مربع زرعی زمین سی تے اونہاں دے چھے پتر سن جنہاں دے ناں سردار سنگھ پہلوان ،بارہ سنگھ پہلوان ،درشن سنگھ، بیعنت سنگھ(جنم 1935) ،جسونت سنگھ (جنم 1940)،تے اجیت سنگھ (جنم 1945).۔۔۔اوس ویلے پنڈ وچ اک ایناں دا گھر تے اک لالہ رگھبیر داس دا گھر پکے سن۔ ۔۔باقی سارا پنڈ کچا سی ۔۔۔۔۔( شکریہ : مان دیپ سنگھ ولد اجیت سنگھ ونڈ توں پہلوں دے وسنیک ۔۔۔۔موجودہ وسنیک پٹیالہ ، ہندوستان )۔۔۔۔۔۔مان دیپ سنگھ نے دسیا پئی پنڈ دے مڈھ وچ لالا رگھبیر داس دیاں زمیناں دیکھ سانبھ اونہاں دا منشی حویلی رام کردا سی ۔۔۔۔
آج کل وساکھی دی آمد نال کنکاں دی واہڈھی پے گئی اے ۔۔۔۔۔۔۔۔۔ سونا ونڈ دا ایہہ میرا وطن ساڈا مان تران۔۔۔۔ واہی بیجی دے نال جھمر پاوندے ساڈے گھبرو ۔۔۔ ساڈی ایہہ تہزیب تے ثقافت سانوں پیار محبت تے بھائی چارہ سکھاؤندی اے۔ پنجاب دی ایس سدا سہاگن دھرتی تے لوک محبتاں دے چاہوان نیں۔ ایتھے علم، ہنر، رسماں، لوک گیت،،لوک ناچ تے تہوار صدیاں توں مہکاں ونڈ دے آ رہے نیں۔ ساڈے صدیاں توں دریاواں دے کنڈیاں تے آباد قبیلیاں دے اپنے رہن سہن تے رسم و رواج نیں۔ ساٖڈے سوہنے دیس پنجاب دے کسان اپنے دیس دی مالی حالت سنوارن لئی ون سونیاں ٖٖفصلاں بیجدے نیں۔۔۔۔فیر اوہنان دیاں فصلاں اوہناں دی محنت دا مُل پاؤندیاں نیں تے اوہناں دی محنت دا رنگ لیاؤندیاں نیں۔تے کھیتاں وچ فصلاں سوہنے رنگ دیاں چنیاں لے کے ووہٹیاں بن جاندیاں نیں۔ تے ہر رُکھ اُتے بور ہیرے دیاں کنیاں وانگ لشکدا وکھالی دیندا اے۔ خاص طور تے بیری دے رُکھاں اُتے چمکدے نکے نکے بیر تاں نکے نکے ہیرے ای دسدے نیں۔
اج کل ساڈھے سوہنے دیس پنجاب وچ کنک دی فصل پک کے تیار ہوچکی اے۔ اللہ دی رحمت نال ایس واری بارشاں دا ویلے اُتے ہون تے توازن نال ہون پاروں ایدکیں کنکاں بڑیاں سوہنیاں ہویاں نیں۔پنجاب وچ واڈھی دی مکمل تیاری اے ۔لوکیں کنکاں وڈھن لئی دیس پنجاب وچ ونگار وی پاؤندے نیں۔ونگار اک دوجے نال رل کے کنک وڈھن دے عمل نوں آکھٰیا جاندا اے۔ایس طرح ونگار پاء کہ کنکاں وڈھن دا کم چھیتی مک جاندا اے۔ ایس توں وکھ چنگی فصل ہون پاروں ڈھول وجائے جاندے نیں۔دیگاں پکائیاں جاندیاں نیں۔ اج کل دیس پنجاب دے ہر بنے تے واہی وان اپنی فصل نوں سنبھالن لئی مصروف اے۔کنک دی واڈٖھی ویلے اہیناں خوبصورت رسماں دا کرنا ایس دیس دے واسیاں دا اپنا ای رہن سہن تے ثقافت اے۔ سجنوتے مترو! ۔۔۔۔ دیس پنجاب دیو وسنکیو۔۔۔ میں تہانوں دسنا چاہنا واں کہ تُسیں دیس پنجاب دے ایس رنگ نوں اپنے رنگ وچ رنگ لؤ۔ مترو! دیس پبجاب دے دیہی علاقیاں وچ اج کل بڑیاں رونقاں نیں۔۔ ہر پاسے واڈھی دا زور اے۔ہر پاسے بیریاں اُتے بیر لال لال ہیریاں موتیاں وانگوں چمک رہے نیں۔تے تُسیں ایس حسین ثقافت دا مزہ لین واسطے پنڈاں دا رخ کرو تے تسیں اپنے آپ نوں گھراں وچ محصور کرن دی بجائے جا کے واہی واناں نوں ودھایاں دیو جہڑے دن رات محنت کرکے ایتھے تیکر اپڑے کے اج کنک حاصل کیتی۔۔
ساٖڈھے سوہنے دیس پنجاب وچ کنکاں دی واڈھی مگروں پیلیا ں وچ کوٖٖڈی پاون دے مقابلے ہوندے نیں۔ پنڈاں دے گھبرو جوان ودھ چڑھ کے کوڈی وچ حصہ لیند ے نیں۔ ایس توں وکھ شام نوں پنڈ دے جوان تے بابے اک دارے وچ اکٹھے ہوجاندے نیں۔ دارا یاں چوپال اوس تھاں نوں آکھیا جاندا اے جہڑی سارے پنڈ والیاں دی سانجی ہووے۔ ایس دارے وچ سارے شاماں نوں رل کے بہہ جاندے نیں۔ تے فیر کوئی ایتھے ہیر دے بول سناؤندا اے تے کوئی ٹپے گانا شروع کر دیندااے۔ سارے لوگ ایس دارے وچ اک دوجے دے نال دل دیاں گلاں کر دے نیں تے اک دوجے دے دل دیاں سن دے نیں تے اپنیاں سناؤندے نیں۔ انج سوہنے دیس پنجاب دے اوس امن بھرے دور دیاں یاداں تازہ ہوجاندیاں نیں جدوں محبت بھرے دور وچ محبتاں دے رشتے بہت گوڑھے ہوندے سی تے لوگ پیار محبت نال رہندے سی۔
واڈھی وڈھن توں وکھ پبجاب دے گھبرو جوان سارا سارا دن بھیڈاں بکریاں دے اجڑ چار دے نیں۔ اپنے ڈنگراں نوں پاون لئی پٹھے وڈھدے نیں، کُتردے نیں تے اپنیاں گاواں مجاں دا دُودھ وی چوندے نیں۔یعنی پنڈاں وچ رہن والے سارے گھبرو جوان سارا دن سخت محنت کردے نیں جس پاروں ایہہ راتاں نوں میٹھی نیندر سوندے نیں۔ ایس طرح ایہناں نوں کوئی فکر نہیں ہوندا۔۔ میری سوہنے اللہ اگے دعا اے کہ میں دیس پنجاب دی جہڑی فوٹو کھچی اے۔ ایتھے ایسے طرح ای ہر پاسے امن تے خوشیاں دا سماں ہوجاوے۔لوکاں نوں محنت دی عادت پوے اوہ دن رات اپنے دیس واسطے کم کرن۔ دیس وچ ہر پاسے امن رہوے لوکاں نوں لڑائی جھگڑے دنگے فساد بھلے رہن۔ ساری دنیا دے دکھ مک جان تے بلاواں دور ہو جاون۔ لوگ امن دے میٹھے سائے ہیٹھاں خوشی خوشی حیاتی گزارن تے چائیں چائیں جگاں تائیں وسدے رہن۔ آمین۔ اجڑ چارن ،فصلاں وڈھن، گاواں مجاں چوون رات پوے تے تھکے ٹُٹے میٹھی نیندر سوون دور دلدر جگ دے ہوون دور بلائیں نسن امن دے میٹھے سائے ہیٹھاں جگ ہسدا وسدا رہوے ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ایہہ سونا اوگلدی دھرتی ساڈا مان تران اے۔ ۔۔جہڑی جیوندیاں وی سکھ ونڈ دی اے ۔۔۔۔تے مرن مگروں وی اک ماں وانگوں انسان کو اپنی گود وچ سلا لیندی اے۔ ۔۔۔ایسے کارن ایہنوں " دھرتی ماں " یا " ماتا " وی اکھیا جاندا اے ۔۔۔۔۔۔۔
آج میرے پیارے پنڈوں 87 گ ب توں عزیزم اظہر فقیر حسین نے واہڈی دیاں کچھ تصویراں گھلیاں تے قلم لکھن لئی بے قرار ہو گیا ۔۔۔۔۔کئی یاداں ساہمنے آ کے ہتھ بھن کے کھلو گئیاں ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔انج لگیا جیویں پرانی یاداں دا اک میلہ جیہا لگ گیا ہووے ۔۔۔۔۔۔۔۔۔ایس میلے وچ ساری حیاتی کھیت کھلیاناں نال اک مک ہون والے زمیندار کرسان جنہاں دی ساری زندگی اپنے کھیتاں وچ گزری ۔۔۔اوناں سارے محنتی کرساناں دے چہرے میرے ساہمنے آ کے کھلو گئے ۔۔۔۔اوناں محنت کرن والے کساناں وچوں بابا مہنگے خاں ، رانا عدالت خان ، رانا خورشید احمد ، رانا عبد المجید خان ، رانا خوشی محمّد تھگلی ، رانا بیکھے خان ، رانا دلاور خاں ، جیون خان ،رشید احمد خان بدو پوندریا ،بابا خوشی محمّد الحمد ، محمّد شریف ارائیں ، نیامت خان۔، وزیر خان ، عنایت خان ، عباد جٹ ، مندھ خان،،فتح خان ،مختار احمد خان ،دیو جٹ ،عباد خان ،علی گوہر خان ،شفاعت علی حصاریہ ،دین محمّد ،وزیر خان، (خان پوری) ، گجر خان ، یاں چند اک ھور ۔۔۔۔ایناں زمینداراں دی ساری حیاتی مٹی چوں موتی تے ہیرے تلاش کردیاں لنگھ گئی ۔ ایناں زمینداراں نے اپنے پیشہ کھیتی باڑی دے نال نال اپنی زندگی نوں سکھالا کرن لئی اپنے ڈھیریاں تے گھراں ،حویلیاں وچ مال ڈنگر تے مویشی پال کے اپنی گزر بسر نوں آسان بنائی رکھیا ۔۔مجھاں ، گاواں ، بچھڑے ، بکرے بکریاں ،تے بھیڈاں پال کے اپنی ضرورت دے نال نال چوکھا زر مبادلہ وی کمایا ۔۔ہن ایناں دی تیجی نسل وچوں وی چکھے لوگ واہی بیجی نال منسلک نیں تے چند اک دی اولاد ایہہ جدی کاشتکاری دا پیشہ چھڈ چھڈا گئے نیں ۔۔۔۔ایس پنڈ 87 گ ب ( بابے دی بیر)وچ جیہڑے زمینداراں نوں سب توں ودھ زمین آلاٹ ہوئی سی اونہاں وچ رانا عبد المجید خان تے رانا عطا محمّد خان دے ناں سر فہرست نیں ۔۔۔ایناں توں اڈ جیہڑے وسنیکاں نوں کافی ایکڑ زمین آلاٹ ہوئی سی لیکن اونہاں نے زندگی بھر خود کاشت کاری نہیں کیتی سگوں اپنی زمین نوں مزارعیاں یاں ادھارے دی بنیاد اتے کاشت کروا کے اپنی زندگی بسر کردے رہے۔ ۔۔ایس دا کارن ایہہ سی پئی اونہاں دی اولاد یاں تے ملازم پیشہ سن یاں دکانداری یاں کسے ہور کاروبار نال منسلک سن ۔۔۔۔۔۔گاؤں دے اجہے نمایاں زمینداراں وچ
چودھری محمّدبخش ،چودھری دلدار خان نمبردار ،رانا غلام ربانی _علی محمّد نمبر دار _حکیم محمّد افضل خان ،رانا چراغ خان، رانا محمّد احمد خان _بابا سندھی خان ،چودھری نیامت نمبردار ،تے کئی ہور شامل نیں ۔۔۔ پنڈ دے تن نمبر دار سن جنہاں دے ناں رانا دلدار احمد ، رانا نیامت خان تے رانا علی محمّد سن۔ ۔ہن اینہاں دی تیسری نسل ایس نمبر داری نال منسلک اے ۔۔۔۔پنڈ وچ اک تاریخی مسجد پنڈ دی سماجی تے رفاہی شخصیت رانا افتخار احمد نے اپنے والد گرامی معروف شاعر تے ادیب نور محمّد نور کپور تھلوی دی یاد وچ " جامعہ مسجد نور مدینہ " ونڈ توں مگروں بنی پرانی مسجد دی تعمیر ثانی کر کے 1999 وچ بنائی اے ۔۔ جیہری لاگدے پنڈاں وچ اپنی بناوٹ تے 80 فٹ مینار والی مسجد مشہور ہو گئی اے ۔۔۔۔۔۔۔پنڈ وچ تن میلے وی لگدے نیں جنہاں وچ سید خیر شاہ ، بابے شادی خان تے بابے دھکے شاہ دے سالانہمیلے ٹھیلے لگدے نیں ۔۔۔۔پنڈ وچ ہر کونے وچ اک چھپڑ ہوندا سی انج پنڈ دیاں گوٹھاں وچ چار چھپڑ سی جنہاں وچوں دو چھپڑاں دا کوئی نام نشان باقی اے ۔باقیاں تے واسنیکاں نے قبضہ کر لتا اے ۔۔۔۔چار ای وڈے بڑھ (بوڈھ) دے گھنے رکھ سن ۔جنہاں وچوں دو اجیہے وی اپنی شان و شوکت نال ٹھنڈا گھنا سایا ونڈے پے نیں ۔۔۔۔۔۔۔۔۔پنڈ وچ بجلی تے پکیاں سڑکاں اسی دی دھائی توں بعد آئیاں نیں ۔۔۔۔۔۔ایس پنڈ نوں ونڈ مگروں تھانہ ستیانا نال منسلک کیتا گیا سی ۔جیہڑا کجھ سال پہلاں اینوں تھانہ ڈجکوٹ نال جوڑ دتا گیا اے ۔۔۔۔
زراعت نوں ملکی معیشت وچ ریڑھ دی ہڈی دی حثییت حاصل اے ۔اک اندازے موجب ملک دی کل پیداوار وچ زراعت دا 22 فیصد حصہ اے ۔پاکستان وچ پیدا ہون والی کپاس ،گندم ،گنا ، چاول دیاں فصلاں باہر دیاں منڈیاں وچ اک خاص اہمیت رکھدیاں نیں تے سوہنے دیس پاکستان نوں ایناں فصلاں توں چنگا زر مبادلہ حاصل ہوندا اے ۔۔چھوٹے کرساناں تے اوناں دیاں فصلاں نوں تحفظ دیون لئی خاص پالیسیاں بناؤن دی لوڑ اے ۔پیچھلے سمیاں وچ کرساناں دے مسلیاں ول کوئی خاص توجہ نہیں دتی گئی ۔۔جہدی وجہ توں دیہی علاقیاں وچ کرساناں اپنا پیشہ چھڈ کے وڈہے شهراں وچ جا کے اپنی روزی روٹی کمانی شروع کر دتی سی ۔ایسے طراں میرے پنڈ 87 گ ب وچ وی بہت سارے کرساناں دی اولاد کھیتی باڑی نوں اکا چھڈ کے کوئی ہور کم کرن لگ پئی اے۔ ۔
" روٹی بندہ کھا جاندی اے "۔۔۔پنجابی دا ایہہ فقرہ سچ نظر آوندا اے جدوں اسیں کسان دی زندگی ول نظر دوڑاہوندے واں تے ایہہ گل سچ لگدی اے ۔۔۔ماضی وچ وی شاید انج ای ہوندا ہووے پئی کوئی نہ کوئی کسان روٹی دی نظر ہو ریہا ہووے۔ ۔۔۔۔۔ہر لنگھدا دن ایناں محنتی تے جفاکش کساناں لئی نویں پریشانی لے کے آوندا اے ۔۔۔ساری حیاتی ہل چلاوندیاں لنگھ گئی ۔۔۔کنے دکھ تے تکلیف دی گل اے پئی اوہ کسان جیہڑے لوکاں لئی خوراک تے اجناس کاشت کر دے سن اوہ خود اپنے خاندان دی چنگی طراں کفالت نہیں کر سکدے ۔۔اونہاں دی اچھی تربیت نہیں کر سکدے۔ ۔نہ ای اپنے بالاں نوں معیاری تعلیم دلوا سکدے نیں ۔۔نہ ای چنگا علاج معالجہ کڑوا سکدے نیں۔ ۔۔۔۔۔روٹی جیہدے بغیر انسانی زندگی نہ ممکن اے ۔ایہدی کاشت کرن والا آج سماج وچ سب توں زیادہ بد حال اے ۔۔۔ایس دے الٹ کپڑا تے مکان بناؤن والا سماج وچ وڈی کاروباری شخصیت تصور ہوندا اے ۔خورے زمانے نے کسان دی اہمیت تے قدر نوں بھلا دتا اے ۔۔۔ایس کرپٹ نظام وچ چھوٹے کسان دا ہمیشہ بھرکس ای نکلدا ریہا اے ۔جیہڑا آج وی اوسے رفتار نال جاری و ساری اے۔
میرے اک مہربان جہاں دیدہ ادیب دوست پروفیسر اخلاق حیدر آبادی نے اپنے اک لکھے افسانے وچ اجیھے ای لوکاں بارے اکھیا سی جیہدا عنوان سی " اک تھاں تے کھلوتی ہوئی رات "۔۔۔۔۔۔۔آج میں سوچ ریہا واں پئی بھائی اخلاق حیدر آبادی ہوراں درد و غم نال ایناں محنت کشاں بارے درست ای اکھیا سی۔ پئی ایناں واسطے ویلا اکو تھاں تے ٹکی لائی کھڑا اے ۔۔ویلا چھوٹے کسان دی تقدیر تے ہس ریہا اے ۔۔۔
آکھنے والے کسے سیانے نے ایہہ وی سچ ای اکھیا اے پئی
"روٹی بندہ کھا جاندی اے "
جے حکومت چھوٹے کساناں دی حوصلہ افزائی تے اوناں نوں مناسب سہولٹاں نہ دیوے گی تے ہولی ہولی شعبہ زراعت ولوں لوکاں دا دل کھٹا ہوندا چلا جاوے گا جیہدی وجہ توں زراعت دی تنزلی تے ساڈی معیشت دی کمزوری ودھدی چلی جاوے گی ۔۔
*جس کھیت سے دہقاں کو میسر نہ ہو روزی
اس کھیت کے ہر خوشہ گندم کو جلا دو
پھیر وی میں سمجھنا واں پئی ایہہ کسان ای اے جیہڑا مٹی نوں سونا بناؤن دی صلاحیت رکھدا اے ۔بلا شک و شبہ ایہدی زندگی بہت کٹھن اے ۔اوہ سویرے سویرے اذان توں پہلاں اٹھدا اے تے سورج ڈھلن تیکر اپنی فصل دی پرورش کرن وچ لگا رہندا اے ۔۔۔۔ایس پوری دنیا وچ کسان دا کردار بہت اہم اے ۔۔جیس ملک دی خوشحالی دا اندازہ لاؤنا ہووے تے تسیں اوس ملک دی زراعت نوں ویکھو، یاں اوس ملک دے کساناں نوں ۔۔۔۔۔جے ملک دا کسان خوشحال اے تسے سمجھو ، اوہ سارا ملک خوشحال اے، نہیں تے سمجھو سارا ملک ای خوشحال نہیں ۔۔۔۔۔۔۔۔
کسان۔۔۔ کیسا ہی موسم ہو ، کیسے ہی حالات ہوون ، ایہہ کبھی گبھراتا نہیں ہے ۔۔اینوں ہفتہ یا مہینہ وچ کوئی چھٹی نہیں ہوندی ۔۔ایتھوں ٹیکر پئی کسے خوشی غمی اتے وی کسان نوں کدے وی چھٹی نہیں ہوندی ۔۔
پاکستان دے قادر الکلام شاعر ، ادیب ، ماہر لسانیات حضرت نور محمّد نور کپور تھلوی دا تعلق وی ایسے پنڈ نال سی تے اوہ ایس پنڈ 87 گ ب وچ ای آسودہ خاک نیں ۔۔آپ بحیثیت شاعر تے انسان ہر لحاظ نال عظیم سن۔ نور محمد نور کپور تھلوی اِک دبستان سن۔ اپنی ذات وچ اوہ بڑے پُر ذوق انسان سن۔ اِک بہارستان سن جتھے بیٹھ جاندے، جتھے چلے جاندے، اوتھے ای میلہ لا لیندے، اوتھے اِی محفلاں تے انجمناں سجا لیندے۔ ملنسار‘ شفیق ، ہمدرد ، پُر خلوص ، مرنجاں مرنج ، ریا کاری تے وکھاوے توں پاک اِک مِٹے ہوئے انسان سن۔ اِک وسیع المطالعہ تے پُر مغز گل کتھ کرن والے سُوجھوان سن۔ اپنی بولی ، اپنی دھرتی تے اپنے دیس نال حدوں ودھ پیار تے عقیدت رکھدے سن۔ نہ سگوں اپنی ایس دھرتی پاکستان نال پیار کردے سن سگوں اپنی جمن بھوئیں نال وی ڈاڈھی عقیدت تے محبت دا دم بھردے سن۔۔جناب نور محمّد نور کپور تھلوی نے اپنی اردو تے پنجابی شاعری وچ اک پاسے محنت تے ادم دا ابدی پیغام دتا اے۔ ۔تے دوجے پاسے پنجاب دے وسیب دی جیوندی جاگدی تصویر پیش کیٹی اے۔ آکھدے نیں ۔
بیبا کر محنت تے مان
ویهلے بہندے لوک ندان
جیہڑے گھر وچ ویهلے بہندے
جنے کهنے دے طعنے سہندے
کم نال اچی شان
بیبا! کر محنت تے مان
دب کے اپنی بھوں نوں واہ لے
بیج نویں تے کھاداں پا لے
بن کے جٹا شیر جوان
بیبا! کر محنت تے مان
نور محمّد نور کپور تھلوی دیاں بہت ساریاں نظماں وچ پنجاب ساہ لیندا تے ہسدا کھیڈ دا وکھالی دے ریہا اے ۔ایتھے دے لوکاں دے رسم رواج ،ریتاں رسماں تے خوشیاں غمیاں نوں بڑے ہی خوبصورت انداز وچ پیش کتا اے ۔اوہ پنجاب دے محنتی تے جفاکش ہیرو نوں محنت تے مان کرن دا حوصلہ دیندے نیں تے کم کرن والیاں نوں کمی کمین جیہے بھیھڑے لفظاں دی تھاں " شیر جوان "آکھ کے پکار دے نیں ۔اونہاں نوں پکھ اے پئی اونہاں شیر جواناں نال ای پنجاب دی زراعت ، صنعت تے معیشت مضبوط تے توانا اے ۔۔جیہڑے لوک ہتھاں تے ہتھ دھر کے بیٹھن دے عادی ہوندے نیں ۔۔سماج اونہاں نوں ویلے تے نادان دے لقب نال پکار دے نیں ۔۔۔نور کپور تھلوی خود ہتھیں کم کرن والے تے محنت تے یقین کرن والے اودہمی انسان سن جیہدی وجہ اوہ خود اک عام عھدے توں آعلیٰ عھدے تیک آپڑے سن۔۔اوپر پیش کیتی نظم وچ اوہ ساڈے وسیب لئی جیہڑے اکھر ورتدے نیں ۔اوہدے وچوں پنجاب اپنی پوری آب ؤ تاب نال ساہ لیندا نظریں آوندا اے ۔جیویں بھوں ،بیج ،کھاداں ،جنے کهنے پڑھ کے اونہاں دا اپنی دھرتی نال جڑت دا مضبوط تعلق نظر آوندا اے ۔۔۔۔۔۔۔۔ایسے طراں اوہ اپنی اک نظم " وساکھی " وچ گئے گواچے عہد دا منظر وکھاوندے نیں جدوں جٹ کرسان کنک دی واہڈی تے خوشی دے موقعے تے جشن دے ناں تے وساکھی میلہ مناوندے سن۔ ۔کسان اپنی سال بھر دی کمائی کنکاں دے واہڈھی ولے خوشیاں تے چاواں نال لڑیاں بھنگڑے پآؤندا اے کیوں جے اونوں محنت تے ادم دا پھل ملن والا اے ۔۔۔خوشی دے ایس موقعے تے اوہ " وساکھی میلہ " مناوندا اے ۔۔نور محمّد نور کپور تھلوی دے اسلوب دی ایہو وڈی خوبی اے پئی اوہ اپنی نظم وچ اوہو سارے منظر اوس طراں پینٹ کر دے نیں پئی پڑھن والا آپے وی وساکھی میلے دا کوئی کردار محسوس کرن لگ پیندا اے ۔۔ایس نظم وچ
بوہل ،بھڑولے ،ڈھول ،بھیالی ،روڑی ،واڈھے _ کاڈھے ،پھگن ، ایہہ سارے اکھر پنجاب رہتل نال جڑت دی غمازی کر دے پے نیں نظم " وساکھی " دا سواد لو۔ ۔
آئی وساکھی کنکاں پکیاں
کھیت نوں وا کے روڑی پائی
محنت کر کے جان سکائی
آخر گھڑی مبارک آئی
ترسدیاں سن جس نوں اکھیاں
آئی وساکھی کنکاں پکیاں
آج کرسان خوشی وچ آیا
جٹ نے ڈھول تے بھنگڑا پایا
کھیتوں بولھ کنک دا چایا
خرچیا مال ادائیاں پھکیاں
آئی وساکھی کنکاں پکیاں
تھاں تھاں میلے لگ پئے لگن
رن دے نخرے دل نوں ٹھگن
وسر گیا جیوں کٹیا پھگن
ہسدیاں نچدیاں گاؤندیاں جٹیاں
آئی وساکھی کنکاں پکیاں
نور واہی دی ریت نرالی
ایہہ ہے رب دے نال بھیالی
بھرے کدی یاں رہ جہے خالی
انج وی گلاں ہندیاں تکیاں
آئی وساکھی کنکاں پکیاں
نور محمّد نور کپور تھلوی اپنے وسیب دا نباض اے ۔اوہنوں اپنے وسر دے وسیب دا ڈھڈا ہرکھ اے ۔جدوں اوہ اپنے پچوکڑ نوں ویکھدے نیں پئی لوک کھوہاں دا پانی پیندے سن ۔اوہناں نوں وگدے کھوہاں دی رونق چیتے آ رہی اے ۔لوک آج دے دور توں پہلاں مٹی دے گھڑیاں وچ پانی پیندے سن ۔پانی وی ٹھنڈا تے صحت افزا ہوندا سی ۔۔۔آج دے سائنسی دور نے بھاونویں فریجاں نوں ایجاد کر دتا اے ۔سہولتاں عام ہو گیاں نیں پڑ بیماریاں تے بے سکونی خورے کیوں ودہدی جا رہی اے۔ مٹی دے کٹوریاں وچ پانی پیندے سن تے مٹی دی ہانڈیاں وچ سالن پکائے جاندے سن جیہڑے اپنے اپنے صحت افزا ذائقے تے فایدیاں ولوں اپنی الگ حثییت رکھدے سن۔ ۔۔اجیہاں ریتاں رسماں نوں ویکھ کے اونہاں دا قلم چیک اٹھدا سی ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
پینڈو لوک ہاں پنڈاں دے رہن والے
پالنہار ہاں وچھیاں کٹیاں دے
کھانے پکدے نیں ہانڈی وچ ساڈے
پانی پینے آں کوریاں مٹییاں دے
سانوں موم نہ کرن ملوک کڑیاں
قدر دان مڈھوں الھڑ جٹیاں دے
نور ہوا زمانے دی بدل گئی اے
پھر دے بھنڈ بن کے پتر بھٹیاں دے
عربی دا اک مقولہ اے پئی "
" حب الوطن من الایمان " یعنی وطن دی محبّت ایمان دا حصہ اے ۔۔وطن پرست تے محب وطن لوگ اپنے وطن دیاں سادہ کچیاں گلیاں بازاراں نوں پیرس دیاں سڑکاں نالوں دلفریب تے اعلی سمجھدا اے ۔۔اوہ اپنی گلی نوں گلی نوں عالیشان خیال کردا اے ۔انور محمّد نور کپور تھلوی دے دل دیاں دھڑکناں تے ساہواں وچ پاکستان دی محبّت سمائی ہوئی اے ۔ایسے لئی اوہ مختلف ترکیباں تے بحراں وچ نظماں راہیں وطنیت دا سچا خیر خواہ بن کے ابھر دا اے ۔۔نظم" تینوں رب دیاں رکھاں " وچ وطن دی محبّت دا جذبہ چڑھدے دریا وانگوں ٹھاٹھاں مار دا نظریں آوندا اے ۔۔۔۔۔۔
سدا رہن سلامت چارے تیریاں پکھاں
میریا ! پاکستانا! تینوں رب دیاں رکھاں
جھنڈا تیرا ہمیشہ رہوے جگ وچ اچا
منگن روز دعاواں میرے ورگے لکھاں
نہراں چشمیاں دتا تینوں نور بہشتی
روز جنتی میوے تیرےباغاں چوں چکھاں
ایہہ کشمیر تےجموں انگ دوویں نیں تیرے
جھنڈا جھولدا ویکھن اوتھے میریاں اکھاں
حاضر جان کے رب نوں سچا وعدہ میں کیتا
جے میں نتراں نہ پڑ وچ پڑی زہر دی پھکاں
نور ویکھ نہیں سکدا تتی وا تینوں لگے
پیواں جام شہادت ویری ملک چوں دھکاں
)ایس پنڈ چوں 1947ع نوں ہجرت کر جاون ویلے اوس ویلے دے سر کڈویں وسنیک سردار مکھن سنگھ تے اونہاں دے پتر سردار سنگھ ، بارہ سنگھ ،درشن سنگھ، بیعنت سنگھ ، جسونت سنگھ تے اجیت سنگھ دوجے سکھ گھرانیاں وانگوں ہجرت توں مگروں پٹیالہ ہندوستان چلے جاوں والے ایس گھرانے دے اک نوجوان نال فیس بک دی وساطت نال دو روز پہلاں 18/ اپریل 2020 ع نوں رابطہ ہویا ۔۔۔ 73 ورھے دے اک لمیرے پندھ مگروں اوس گھرانے دے اک 40 سالہ نوجوان مان دیپ سنگھ نے فیس بک تے میرے پنڈ دا تعارفی مضمون پڑھ کے میرے نال رابطہ کیتا ۔۔اونہاں دی گل بات وچ اک سوز ، درد تے چاہت دے ہزاراں سنیھے اکھاں وچوں ابل کے باہر آ رہے سن۔ ۔۔۔اوہدی آواز وچ ہزاراں رنگ مینوں سینکڑیاں میل دور بیٹھے وی دکھائی دے رہے سن ۔۔۔اوہنے گلوگیر آواز وچ دسیا پئی میرے باپو تے پاپا ( تایا ) نے مینوں میرے جدی پنڈ بارے پوری جانکاری دتی ہوئی سی ۔۔۔اوہنے دسیا پئی میرا باپو اسکول ٹیچر دی ملازمت توں ریٹایرڈ ہو چکیا اے۔ ۔۔جدوں میں اونہاں اپنے جدی پنڈ دے اک وسنیک نال رابطے بارے تے پنڈ دے پرانے رکھاں تے اپنہ آبائی مکان دیاں فوٹوواں وکھائیاں تے راقم نال کیتی گئی گل بات بارے دسیا ۔۔۔۔۔ تے اتھرو اونہاں دیاں اکھیاں چوں ترپ ترپ وگن لگ پےتے وہ کنی دیر کجھ نہ بول سکے ۔۔۔۔ ۔۔۔۔۔۔۔۔میں ( راقم: اظہار احمد گلزار ) سوچن لگ پیا پئی اپنی جنم بھومی نال ہر بندے نوں پیار تے اک نسبت ہوندی اے۔ ۔۔۔جیہڑی سانوں سردار اجیت سنگھ ، سردار بیعنت سنگھ یاں اونہاں دی اگلی نسل مان دیپ سنگھ کول ٹھاٹھان مار دی نظریں آوندی اے۔ ۔۔۔۔۔۔
جاری
شکریہ/ فوٹو گرافی : محمّد اظہر فقیر حسین
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
تحریر :۔۔۔۔۔ ڈاکٹر اظہار احمد گلزار
فرزند ؛ رانا محمّد گلزار خان کپور تھلوی
چک87 گ ب ( بابے دی بیر)
