جناب چودھری الیاس گھمن ہوراں دی کتاب ونڈ دی مکھ وکھالی

مہان پنجابی لیکھک، درجناں کتاباں دے خالق تے ’’پنجابی زبان تحریک‘‘ دے قائد جناب چودھری الیاس گھمن ہوراں دی کتاب “ونڈ ” دی مکھ وکھالی ۔۔۔۔۔۔
رپورٹ :جاوید پنچھی
پنجاب انسٹیٹیوٹ آف لینگویج، آرٹ اینڈ کلچر ، محکمہ اطلاعات پنجاب تے’’ورلڈ پنجابی یونین‘‘دی سانجھ نال 20جون 2023ء منگل دی شام نوں پلاک آڈیٹوریم،1قذافی سٹیڈیم لہور وچ مہان پنجابی لیکھک،درجناں کتاباں دے خالق تے قائد’’پنجابی زبان تحریک‘‘چودھری الیاس گھمن ہوراں دی کتاب’’ونڈ‘‘دے دو مہان کہانی پراگیاں دا شاندارمکھ وکھالی اکٹھ کروایا گیا۔
ایس اکٹھ دے سب توں وڈے پروہنے تے تقریب دے لاڑے مہان پنجابی لیکھک، درجناں کتاباں دے خالق تے قائد ’’پنجابی زبان تحریک‘‘ چودھری الیاس گھمن صاحب سن۔ جدوں کہ ہور اُچیچے پروہنیاں وچ پروفیسر ڈاکٹر جمیل پال، چیئرمین پنجابی میڈیا گروپ تے چیئرمین ورلڈ پنجابی یونین محترم جناب مدثر اقبال بٹ ، پنجابی کہانی کار محترما عائشہ اسلم ، پروفیسر ڈاکٹر نبیلہ رحمن ، محترم جناب ناصر بلوچ تے پروفیسر زبیر اسلم شامل سن۔

چودھری الیاس گھمن ہتھوں جُڑی کتاب ’’ونڈ‘‘ دے مکھ وکھالی اکٹھ وچ گل بات دا مُڈھ اللہ تعالیٰ دے سوہنے تے پاک ناں توں بجھا ۔ تلاوت دی سعادت حافظ ممتاز ملک ہوراں حاصل کیتی۔ تلاوت کلام پاک توں بعد رسول خاتم النبیین، حبیب کبریا، رحمت دو عالم ، منبع جود و سخا ، حضرت محمد مصطفیٰ ﷺ دی بارگاہِ اقدس وچ ہدیہ نعت پیش کیتا گیا۔
چودھری الیاس گھمن دے ہتھوں جُڑیاں 220کہانیاں تے پسرے دو کہانی پراگے ’’ونڈ1-‘‘ تے ونڈ2-‘‘ دے مُکھ وکھالی اکٹھ وچ پورے پنجاب توں سوجھوانا، شاعراں، کہانیکاراں تے کھوج کاراں دی وڈی گنتی نے رلت کیتی تے اپنے اپنے بِت موجب ’’ونڈ‘‘ بارے تے چودھری ال؛یاس گھمن بارے اپنے وچار سانجھے کیتے۔
سب توں پہلاں فیصل آباد توں آئے اگھے کہانی کار ، پارکھ تے کھوج کار محترم جناب ڈاکٹر اظہار احمد گلزار ہوراں گل بات کرن دا مُڈھ بنھیا تے الیاس گھمن دے کیتے کماں بارے اک وشیش پرچا پڑھیا تے اوہناں ولوں چھپی کتاب ’’ونڈ‘‘ دی ڈھیر صلاہنا کیتی۔ نال ای اوہناں چودھری الیاس گھمن ہوراں دی شان وچ اک بہت ودھیا نظم وی سنائی۔
مہینا وار ’’پنچھی انٹرنیشنل‘‘ دے چیف ایگزیکٹو تے ’’پنجاب قومی ستھ‘‘ دے چیئرمین جاوید پنچھی نے ’’ونڈ‘‘ بارے اپنے وچار سانجھے کردیاں اِک وشیش پرچا پڑھیا تے آکھیا:
اجہے منُکھ بہت ای گھٹ ہوندے نیں جہڑے کسے وی کہانی دے پاتراں نوں اپنے آپ تے طاری کر کے اوہناں پاتراں نال گلاں کردے تے اوہناں دے اندر لُکے ویںْ سُن سکدے نیں۔
اوہناں عظیم منُکھاں وچوں اک ’’الیاس گھمںْ‘‘ وی اے جہڑا پچھلے 27ورھیاں توں ’’ونڈ‘‘ دیاں کہانیاں دے پاتراں نال نہ صرف گلاں کردا رہیا سگوں اوہناں دے ہوکے، ہاواں ، ہنجھو، وچھوڑے تے دُکھ سُن دا رہیا۔ نہ صرف اوہناں دے دُکھ سُںْ دا رہیا سگوں کسے وڈے ماندری وانگ اوہناں دُکھاں دے پھنیئر ناگاں نوں کیل کے اک پٹاری وچ بند کردا رہیا۔

حیاتی دے 27ورھیاں تے پسریا ایہ پینڈا کٹنا ایڈا سوکھا کم نہیں ۔ ایہ صرف الیاس گھمن دا ای جگرا اے کہ ایہ عظیم سائیکسٹ پنجاب دی ’’ونڈ‘‘ دیاں کہانیاں دے پاتراں دی نبض پھڑیوں بغیر اوہناں دُکھ تے ویںْ سُںْ کے ای اوہناں دے اندر لُکے ہوئے وچھوڑے، ماڑ دھاڑ ، بے گناہواں دے قتل تے بے گناہ پنجابی سوانیاں دیاں عزتاں تار تار ہون والے کرب تک اپڑ گیا۔
الیاس گھمںْ اوہ حکیم اے جہنے ویلے دی نبض تے ہتھ رکھیا تے ویلے دی نبض نے اوہنوں دس دتا کہ تیرے آل دوالے حیاتی گزارن والی نویں نسل دے ونڈے ہوئے پنجابیاں نوں اک دوجے دے نیڑے لیائون دی ضرورت اے۔الیاس گھمن نے کسے بہت وڈے ماہر سنیاسی وانگ پنجابیاں نوں ’’ونڈ‘‘ ورگی دیسی بوٹی دے کے دوواں پنجاباں دی لوکائی دے اندراں وچ پلدے ہوئے نفرت دے زہری سپاں نوں مارن دا جتن کیتا اے۔

پنجابی کہانی کار پروفیسر اعجاز ہوراں آکھیا:
’’پنجاب چلدے کھوہاں، لہراندیاں فصلاں تے اُڈدے پنچھیاں دی دھرتی اے۔پنجاب دے پُتراں دیاں کہانیاں وی بڑیاں عجیب نیں ۔دُکھ، درد، ہاواں، ہجرت، قتلام تے ’’ونڈ‘‘ ورگیاں شیواں ایہناں نوں گڑھتی وچ ملیاں ہوئیاں نیں‘‘۔
پروفیسر ڈاکٹر سعادت علی ثاقب ہوراں آکھیا: ’’ الیاس گھمن دی شخصیت دا کوئی اِک پکھ نہیں ، اوہ ڈھیر سارے پکھاں نال پنجابی دی سیوا کر رہے نیں‘‘۔
الیاس گھمن ہوراں دی ترتیب دتی کتاب ’’ونڈ‘‘ دے مُکھ وکھالی اکٹھ دے سارے رلتی جہناں دیاں اکھاں اگے اوس ویلے1974ء دی ’’ونڈ‘‘ دے منظر گھم رہے سن ۔ہر پاسے اگاں دے لنبو، مار دھاڑ ، قتلام تے لُٹ مار دا سماں سی ۔ ہر کسے نوں اپنی جان بچا کے نسن دی پئی ہوئی سی یا فر اپنیاں جوان سوانیاں دیاں عزتاں بچائون لئی اوہنے دے لگدے لانے اپنیاں جاناں دے نذرانے پیش کر رہے سن۔ اوہ منظر جتھے ہزاراں بے گناہ پنجابناں بنا کسے جُرم دے چُکیاں گئیاں تے اوہناں نوں زبردستی دوجے مذہباں دے بندیاں نال رہن تے مجبور کیتا گیا۔ ’’ونڈ دی مکھ وکھالی دے رلتی ’’ونڈ‘‘ وچ اپنے گواچے ہوئے لگدے لانیاں نوں لبھدے پھر رہے سن ۔ اوس ویلے اچانچک صابر ورک ہوراں صوفیانا کلام پڑھ کے ’’ونڈ‘‘ دے مکھ وکھالی اکٹھ وچ رلتیاں دے چہریاں تے اک نواں رنگ کھلار دتا۔جدوں صابر ورک ہوراںپنجابی صوفی تے دبنگ شاعر حضرت بلھے شاہ رحمۃ اللہ علیہ دی مشہور کافی ’’بلھا ! کیہ جاناں میں کون؟‘‘ گا کے سنائی اوس ویلے ہر کوئی وقتی طور تے ’’ونڈ‘‘ دے دُکھ تے کرب نوںبھُل کے حضرت بلھے شاہ رحمۃ اللہ علیہ ہوراں دی کافی دے سحر وچ گواچ گیا ، اوس ویلے پورے ماحول تے وجد تاری ہویا لگدا سی۔

ریڈیو پاکستان تے چلدے پروگرام ’’پنجابی دربار‘‘ دے بلار، گورنمنٹ انٹر کالج کڑیال کلاں دے پرنسپل، ودھیا شاعر ، کھوج کار ، سوجھوان تے ’’وارث شاہ عالمی ایوارڈ‘‘ یافتا محمد منیر شیروانی ہوراں ’’ونڈ‘‘ بارے گل کردیاں آکھیا:
’’سوچن والی گل ہے کہ عام لوکائی وچ اس پدھر دی مذہبی نفرت پیدا کرن پچھے کون لوک سن تے اینی خوفناک سوچ پیدا کرن وچ کویں کامیاب رہے؟۔ایتھے مسلمان تے سکھ کھوج کاراں نوں اتہاس پھولنا پوے گا۔
بندا سنگھ بہادر بیراگی تے ماسٹر تارا سنگھ کو ن سن۔پنڈت جواہر لال نہرو،سردار بلدیو سنگھ تے مہاراجا پٹیالا یادوندر سنگھ نے 1947ء دی ونڈ ویلے کیہ کردار ادا کیتا؟ ایہدے لئی کھوج دی لوڑ ہے۔حقیقتاں سامنے لیا کے ،اکو رب نوں منن والیاں دوہاں قوماں دے ذہناں چوں دوری تے نفرت ختم کیتی جا سکدی سی۔پر انج نہیں ہو سکیا۔
ہن محترم جناب الیاس گھمن ہوراں جو محنت کیتی ہے۔اوہ دوہاں پنجاباں دی لوکائی دے ذہناں وچ نیڑتا پیدا کرن وچ وشیش کردار ادا کرے گی۔
پنجاب دے اتہاس وچ 1947ء نوں ہوئی پنجاب دی ونڈ اک دکھ دائیک واقعا ہے۔جس دے ہربھاو ختم ہون وچ نہیں آ رہے۔اس دے کئی سیاسی کارن ہن۔
مسلماناں تے سکھاں وچ دھارمک نفرت پاؤن لئی اک منظم سازش نال،اجاڑا پوایا گیا تے قتل وغارت کروائی گئی۔ اس اجاڑے دوران دوواں قوماں نے ، اک دوجے تے کیتے ظلماں دے پرتی کرم وچ جو ظلم کیتے،اوہناں نوں کتاب ونڈ’ وچ،کہانیاں دی صورت وچ پیش کیتا گیا ہے محترم جناب الیاس گھمن صاحب دا ایہ اتہاسک کارنامہ ہے۔دنیا بھر وچ ہون والیاں ہجرتاں چوں ،پنجاب دی ونڈ ویلے ہوئی ہجرت،سبھ توں وڈی ہجرت ہے تے اس ہجرت دوران واپرن والیاں گھٹناواں وی سبھ توں ودھ دکھی کر دین والیاں ہن۔ایہناں دکھ دائیک گھٹناواں نوں کتاب ونڈ’ دے ہر حصے و چ پڑھن والیاں لی پروسیا گیا ہے‘‘۔

جگ دُھمے شاعر، پتر کار تے پنجابی سیوک عاشق علی فیصل نے ’’پنجابی زبان تحریک‘‘ دے قائد چودھری الیاس گھمن ہوراں دے کم نوں صلاہیا تے چودھری الیاس گھمن ہوراں دی شان وچ اپنی اک نظم پیش کیتی۔
قصور توں آئے انقلابی نظماں کہن والے بہت سوہنے نوجوان شاعر ۔ حالاں جے اوہناں دی نوکری نوں ویکھیے تے فیر اوہناں توں ایہ توقع نہیں کیتی جا سکدی کہ اوہ ایڈیاں سوہنیاں تے انقلابی جذبیاں نال بھریاں نظماں کہہ سکدے نیں ۔ کیوں جے جس محکمے وچ اوہ نوکری کر دے نیں اوس محکمے دے ملازماں بارے عام لوکائی دی رائے بہت منفی اے۔ایہ گل پکی پیڈھی اے کہ احمد اقبال بزمی نہ صرف ’’کرتار سنگھ سرابھا‘‘ وانگوں انقلابی نظماں کہن والا پکا پیڈھا شاعر اے سگوں پنجابی زبان و ادب دا بہت وڈا سیوک وی اے۔ میں سمجھناں اوہنوں ایہ سب کجھ حضرت بلھے شاہ رحمۃ اللہ علیہ ولوں گڑھتی وچ ملیا اے۔
’’سانجھا ویہڑا قصور‘‘ ولوں احمد اقبال بزمی ہوراں الیاس گھمن ہوراں دے کم نوں بہت چوکھا صلاہیا۔ یاد رہوے کہ ایس توں کجھ دن پہلاں احمد اقبال بزمی نے الیاس گھمن ہوراں دی کتاب ’’ونڈ‘‘ دا مُکھ وکھالی اکٹھ ’’سانجھا ویہڑا قصور‘‘ وچ وی کروایا سی۔ جتھے لوکائی دی اِک وڈی گنتی نے اکٹھ وچ رلت کیتی سی۔
پنجابی ادب دے بھنڈار نوں ستر کتاباں بھینٹ کرن والے ڈاکٹر میاں ظفر مقبول( پی ایچ ڈی) نے الیاس گھمن ہوراں ہوراں بارے جتھے ایہ آکھیا کہ : ’’الیاس گھمن نے جہڑا وی کم کیتا اچرج کیتا۔الیاس گھمن نے ’’ساہت‘‘ ورگے سال وار پرچے دے تِن والیم چھاپ کے بہت وڈا کم کیتا۔
میاں ظفر مقبول نے جتھے الیاس گھمن دے کماں نوں سراہیا، اوتھے اوہناں ہتھوں جُڑی 2016صفحیاں تے پسری کتاب ’’ونڈ‘‘ نوں جٹ جپھا وی آکھیا۔
الیاس گھمن دی کتاب ’’ونڈ‘‘ دے مکھ وکھالی اکٹھ وچ جتھے بہت سارے لکھاریاں نے ’’ونڈ‘‘ وچ چھپیاں کہانیاں تے الیاس گھمن دی محنت نوں سراہیا۔ اوتھے ایف ایم ریڈیو دے بلار افضل ساحر نے الیاس گھمن ہوراں نال اپنی حیاتی دے 32 ورھے پرانے تعلق دی کتھا وی سنائی تے1947ء وچ ہوئی پنجاب دی ونڈ وچ واپری اِک اَن سُنی تے اَن چھپی کہانی وی سنائی۔

پروفیسر ڈاکٹر نبیلہ رحمن ہوراں الیاس گھمن ہوراں دی کتاب ’’ونڈ‘‘ بارے گل کردیاں آکھیا: الیاس گھمن نے سدا کمال کم کیتے نیں۔ کجھ بندے ہوندے نیں رب دے بڑے خاص جہڑے بڑے یونیک کم کردے نیں۔ ساریاں نوں پتا اے کہ بد دیانتی بہت بُری ہوندی اے۔ اک علمی بد دیانتی ہوندی اے تے جہڑی سب توں وڈی بد دیانتی ہوندی اے اوہ ’’تاریخی بد دیانتی‘‘ ہوندی اے۔ الیاس گھمن ہوراں دی کتاب ’’ونڈ‘‘ چھپ کے ساہمنے آئون توں بعد کیہ اوہ نصاب بدلے گا؟
جنے پنجابیاں نے ہجرت کیتی ’’ونڈ‘‘ دا دکھانت سب نے اپنیاں جاناں تے جھلیا۔ شاید ہی کوئی اجہیا پنجابی ہووے جہدے نال ’’ونڈ‘‘ دا دُکھ نہ واپریا ہووے۔
اوہ دُکھ میں وی اپنی دادی کولوں سُنیا ہویا اے۔ جہڑی ہؤکا بھر کے کہندی ہوندی سی ’’نی دھیے! جد دیسوں اُجڑ کے آئے‘‘۔
اک دن میں پُچھیا : بھووا تسیں کیہ سوچ کے آئے سی؟ کہن لگی : ’’نی دھیے ! اوس ویلے میں روٹی پکا رہی ساں ، میرے ہتھاں نوں آٹا لگا ہویا سی جدوں بلوائی آئے تے اسیں اپنے نیانے بچائون لئی چُک کے ایدھر نوں آ گئے۔ سانوں لگدا سی کہ دو چار دناں بعد جدوں ایہ دھوڑ مٹی بہ جائے گا تے اسیں فیر پرت کے اپنے گھر واپس مُڑ جانا اے۔ اوہ مردے دم تک اپنے رشتے داراں نوں یاد کردی رہی‘‘۔
میڈم شمیم جہڑی کہ ’’پنجابی زبان تحریک‘‘ دی سرگرم ممبر اے ۔ پنجابی بولی واسطے کوئی اکٹھ ہووے یا کسے پنجابی ہیرو دی یاد وچ کوئی سیمینار، پنجابی ادبی سنگت دا اجلاس ہووے یا پنجابی کہانی دربار ہر تھاں پُج کے اپڑدی اے ۔
اوہناں الیاس گھمن بارے گل کردیاں آکھیا: ’’ونڈ‘‘ نوں ویکھدیاں ہویاں میری نانی یاد آ جاندی اے۔ کیوں جے میں جدوں وی کیمپ دی گل کردی ، میری نانی ڈر جاندی تے کہندی: کیمپاں دی گل نہ کر دھیے!‘‘
مدثر بشیر ہوراں ’’ونڈ‘‘ بارے گلاں کردیاں آکھیا: ’’ونڈ‘‘ اک بہت وڈا المیا اے۔ جہڑے آکھدے نیں جو ہویا سو ہویا چھڈو اگے ودھو ، اوہ غلط آکھدے نیں۔ جدوں تک تُسیں پچھے مڑ کے نہیں ویکھو گے کہ کتھے کہڑی غلطی ہوئی تے اوہدا سدھار کسراں ممکن اے اوس ویلے تائیں اگے ودھنا فضول اے‘‘۔
پنجابی سیوک ادارے دے مالک تے مہینا وار ’’پکھیرو‘‘ دے چیف ایگزیکٹو اشرف سہیل ہوراں آکھیا : ’’الیاس گھمن نے ساڈے ماضی نوں اک تھاں اکٹھا کر دتا اے۔ تاں جے ساڈی آئون والی نسل ایہ پڑھ سکے کہ 1947ء وچ پنجاب تے پنجابیاں نال کیہ واپری؟؟؟۔

گجرات توں آئے پنجابی لوک کتھا تے پنجابی سورمیاں بارے کھوج کاری کرن والے افتخار وڑائچ کالروی ہوراں ’’ونڈ‘‘ دے مکھ وکھالی اکٹھ وچ گل بات کردیاں ، الیاس گھمن نوں پنجابیاں دے سِر دا تاج آکھیا تے اپنے کجھ شعر الیاس گھمن دی تعریف وچ آکھے۔
پروفیسر زبیر ہوراں گل بات کردیاں آکھیا: ’’ونڈ‘‘ بارے اسیں کئی ورھے چُپ وٹی رکھی پر چڑھدے پنجاب والے ’’ونڈ‘‘ بارے بہت سوہنیاں کہانیاں لکھدے رہے۔ ایس پکھوں اوہناں ترن جیت بٹالیا دی کتاب دا ذکر وی کیتا۔
پنجابی کہانیکار سوانی عائشہ اسلم ہوراں گل کردیاں آکھیا: ’’میں ’’ونڈ‘‘ ہوندی نہیں ویکھی پر ’’اوس ونڈ‘‘ دیاں پیڑاں میرے اندر موجود نیں۔ مینوں انج لگدا اے کہ ایس کتاب ’’ونڈ‘‘ وچ جنے وی کردار نیں اوہ سارے میرے ہی ناں نیں۔ میں حیران آں کہ الیاس گھمن ہوراں ایہ ساریاں کہانیاں کسراں کٹھیاں کر لئیاں نیں تے کسراں چھاپ دتیاں نیں؟‘‘
ڈاکٹر ناصر بلوچ ہوراں ’’ونڈ‘‘ بارے گل کردیاں الیاس گھمن ہوراں دے کم نوں بہت صلاہیا تے اپنے پنڈ وچ واپری ’’ونڈ‘‘ دی اِک کتھا وی سنائی۔
’’پنجاب ہائوس، ورلڈ پنجابی یونین، بابا فرید بُک فائونڈیشن تے بابا فرید ویلفیئر ٹرسٹ ہسپتال ، اینے سارے اداریاں دے چیئرمین ، روز وار بھلیکھادے چیف ایگزیکٹو تے ’’پنجابی میڈیا گروپ‘‘ دے صدر محترم جناب مدثر اقبال بٹ ہوراں الیاس گھمن بارے گل کردیاں آکھیا : ’’الیاس گھمن تے اوہدے کم دی جنی وی تعریف کیتی جائے گھٹ اے۔ پنجابی زبان دے ودھاء واسطے اوہناں دا کم بہت وڈا اے ۔ میں سمجھناں کہ الیاس گھمن ہوراں اپنی ساری حیاتی تے اپنی ساری انرجی پنجابی زبان لئی وقف کیتی ہوئی اے۔ میری دعا اے کہ اللہ تعالیٰ اوہناں نوں لمی حیاتی دیوے تے اوہ پنجابی زبان دے ودھاء واسطے کم کردے رہن۔ تاں جے اوہناں دا کم امر ہو جاوے۔
ایس اکٹھ وچ پرو فیسر ڈاکٹر عباد نبیل شاد ، ویر سپاہی ، پروفیسر ڈاکٹر جمیل پال ہوراں توں علاوا ہور لکھاریاں وی ’’ونڈ‘‘ بارے گل بات کیتی۔
آخر تے قائد ’’پنجابی زبان تحریک‘‘ پنجابی زبان و ادب واسطے بنائے پنج اداریاں دے مالک، پنج پنجابی رسالیاں دے ایڈیٹر انچیف تے درجناں کتاباں دے لکھاری ، خاص طور تے ’’ونڈ‘‘ دے آتھر محترم جناب چودھری الیاس گھمن ہوراں گل بات کردیاں دسیا کہ :
’’ونڈ‘‘ بارے کہانیاں لکھن والے لکھاری بیشک کوئی سِکھ اے، مسلمان اے یا کوئی ہندو لکھاری اوہنے صرف اپنے ای دُکھ نہیں اُلیکے سگوں دوجے دھرماں دے دُکھ وی اُلیکے نیں۔ اوہناں اک اجہی کہانی دا حوالا کوڈ کیتا جہدے وچ تِن سو (300) توں ودھ چھوٹے دُدھ پیندے بالاں نال ظلم کیتا جاندا اے۔
الیاس گھمن ہوراں ’’ونڈ‘‘ دے دو والیم چھاپ لے نیں جہڑے ہزار، ہزار صفحیاں تے پسرے ہوئے نیں۔ اوہناں دسیا کہ ایسے سائز دے حالے تِن والیم ہور آئون گے جہڑے 1947ء دی ’’ونڈ‘‘ بارے لکھے گئے نیں۔
رپورٹ : جاوید پنچھی
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔