چھندا بندی – پنجند۔کوم

"زبان دی تعریف عام طور تے ایہہ کیتی جاندی اے کہ لفظاں دا اک مجموعہ جنھوں افراد دا اک اچھا خاصہ مجموعہ سمجھدا ہووے تے ایہہ کافی عرصے توں وَرتوں وچ ہووے۔ ایس تعریف دے مطابق ایس ویلے دنیا وچ اندازاََ 2796 زباناں موجود ہن " 

ایہناں 2796زباناں دے وجود دی سب توں وَڈی وجہ ایہہ ہے کہ ہر زبان دے کُجھ اصول تے ضابطے نیں۔ زباناں نوں زندہ رہن لئی تے اگے وَدھ کے اپنا آپ منوان لئی کُجھ اصولاں دی پابندی کرنی پَیندی اے تے جے اصولاں دی پابندی نہ کیتی جاوے تے زبان معیار توں ہَٹ جاندی تے ہولی ہولی مُک جاندی اے۔

ادب بھاویں اوہ نثر ہووے تے بھاویں نظم، ہر اک دے اپنے وکھرے وکھرے قاعدے کلیے ہوندے نیں۔نظم وچ نثر جِنی کھُلھ نئیں ہوندی تاں ای تے نظم وچ ترنم وی کُٹ کُٹ بھَریا ہوندا اے۔ ہر زبان دا وَڈا فن کار اوس زبان دے قاعدے کلیاں تے عمل کرکے ای وڈا بَنیا ہوندا اے پَر ایہہ گل ڈاہڈے افسوس نال کہنی پَیندی پئی اے کہ پنجابی زبان دے اَج دے کُجھ شاعراں ایہہ فرض کرلیا اے کہ اصولاں توں بغاوت دا ناں ای جدت اے۔ خاص طورتے جدید شاعری وچ ایہناں شاعراں وَلوں آزادی دی رسم چل پئی اے، پَر ایہناں نوں کون سمجھاوے کہ خود آزادی دا لفظ اپنے اندر کِنیاں قیداں رکھدا اے۔ ایس بارے ڈاکٹر رشید انور ہوراں دی رائے ویکھدے آں :

" منہ نال کھانا، اکھاں نال ویکھنا،کناں نال سننا ، دماغ نال سوچنا، انسان دی لکھاں سال پرانی حقیقت اے 

تے ایہنوں کون چھڈ سکدا اے۔ انج ای اپنے آپ نوں شاعر دا لیبل لاﺅن لگیاں شعر تے شاعری دیاں بنیادی ضرورتاں نوں رد کر کے شاعر اکھوانا یا بننا انج اے جیویں دھکے زوریں اپنی جنس تبدیل کرنا ۔۔۔۔۔۔۔۔ میں اجیہی شاعری جہڑی ہر تنظیم توں آزاد ہووے، اوہنوں اک جدید نثر تے کہہ سکناں پَر جدید شاعری نئیں مَن سکدا " 

ڈاکٹر صاحب اگے چل کے اجیہاں شاعراں نوں ( جہڑے ہر پابندی توں منہ موڑ کے چلن دے عادی نیں ) مشورہ دیندیاں ہویاں لکھدے نیں پئی ایہناں نوں نظم دے بجائے سوہنی نثر لکھن وَل دھیان دینا چاہیدا اے تاں جے ادب وچ وادھا وی ہوجاوے تے اصولاں دی پابندی وی گھَٹ کرنی پَوے۔

کُجھ سجن بیلی اے وی آکھدے نیں پئی پنجابی شاعری دا کوئی وزن تے تول نئیں ہوندا، ایہدی اِک وجہ ایہہ وی ہو سکدی اے کہ اوہناں سجناں نوں ایس وزن دا پتہ نئیں یاں پھر اوہناں جان بُجھ کے ایہدے وَلوں منہ پھیر لیا اے۔ محمد صدیق تاثیر اجیہے شاعراں نوں بے راہ روی دا شکار کہندے ہوئے لکھے نیں :

" میں بوہتے پنجابی شاعراجیہے وی ویکھے نیں جنہاں نوں عروض ناں دی کوئی کسے شے دا ککھ پتا نئیں اے تے خاص ساڈی نویں نسل دا تے اللہ ای حافظ اے جنہاں کول ہور کجھ ہووے ناں ہووے پر موزوں تے باوزن شاعری اُکا نئیں لبھدی " 

حقیقت تاں ایہہ وے کہ پنجاب دے وَسنیک کدے وی وزن تے تول وَلوں اویسلے نئیں رہے، سگوں پرانیاں ویلیاں وِچ اوہناں نے وزن (چھندا بندی) نوں اوس ویلے دے چھ عِلماں چوں اِک علم مِتھیا اے۔ اوہ چھ علم ایہہ ہِن۔

1۔ ویا کرن (گرامر)

2۔ نِرُکتی (اشتقاقیات)

3۔ جیوتش (نجوم)

4۔ سِکشا (اصواتیات)

5۔ کلپ (رسماں)

6۔ چھندا بندی (پنجابی شاعری دے وزن تے تول)

پَر افسوس ایس گل دا اے کہ اج اسیں ایہہ وی فرض کرلیا ہویا اے کہ ساڈے پنجاب دے بزرگ لکھاریاں نے بے وزنی شاعری کیتی ۔ حالانکہ تھوڑی جہی اوکھ کرکے ایہناں بزرگاں دے کلام دی پھرول کیتی جاوے تے آپے ای پتہ لگ جاسی کہ نہ صرف ایہناں دا کلام وزن وچ اے سگوں ایہہ حضرات وزن دی ڈوہنگی جان کاری وی رکھدے سن۔ تاں ای تے سید وارث شاہ نے آکھیا سی : 

جاہل شاعراں نوں ذرا سمجھ آوے شعر موزوں لکھ سنائیے جی 

علم شاعری دا جس پتا ناہیں اوس نوں علم عروض پڑھائیے جی

جے امیر خسرو ، بابا فرید، سید وارث شاہ، بابا بلھے شاہ، شاہ حسین ، میاں محمد بخش تے دوجیاں پنجابی شاعراں دے کلام دی پرکھ پڑچول کیتی جاوے تاں ایہو جہے کئی من گھڑت سوالاں دے آپے ای جواب لبھ جاندے نیں۔ دنیا وچ جس طرحاں ہر جنس دے ناپ تول لئی سچے گھڑے ہوئی نیں ایسے طرحاں پنجابی شاعری لئی وی چھنداں ( بحراں تے میٹراں) دے سچے موجود نیں۔تے ایہناں چھنداں توں بغیر شاعری، شاعری نئیں اکھواندی ایتھوں تیک پئی آزاد شاعری دا وی اک وزن ہوندا اے۔ تھلے اسیں پنجابی شاعری دیاں ایہناں چھنداں تے جھاتی پاواں گے۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

چھندا بندی

شعری لکھت دے تول دا ویروا تے نکھیڑا کرن والی اٹکل نوں چھندا بندی آکھیا جاندا اے۔ ایہو اٹکل ای عربی، فارسی تے اردو وچ عروض، ہندی وچ پنگل تے انگریزی وچ (PROSODY) اکھواندی اے۔ چھندا بندی بارے گل کرن توں پہلاں کُجھ اصطلاحواں بارے کھول کے دَسنا اَت لوڑی دا اے۔

چھند

چھند اوس شعری لکھت نوں آکھیا جاندا اے جس وچ اکھراں یا ماتریاں دی گنتی اِک مِتھے ہوئے وزن دے مطابق کیتی جاوے۔ چھند دو طرحاں دے ہوندے نیں جنھاں دی تفصیل اگے اپنی تھاں تے آوے گی۔

ماترا

اِک اکھر دے بولن (اچارن) وچ جہڑا ویلا لنگھے ، اوس نوں ماترا آکھیا جاندا اے۔ پنجابی شاعری وچ ماتریاں دی گنتی اوہناں دے لکھتی روپ دی تھاں اُچارن نوں ساہمنے رکھ کے کیتی جاندی اے۔ اردو عروض وچ وی کسے لفظ دی لکھی ہوئی شکل دی تھاں، واج نوں نیہنہ بنا کے بحراں دے سَچے وِچ ڈھالیا جاندا اے۔

انگریزی دی طرحاں اردو تے پنجابی وچ وی حرفاں (ا،ب، پ، ت ۔۔۔۔۔۔) نوں دو حِصیاں وچ وَنڈیا گیا اے۔ اِک مصمتے (CONSONANTS) تے دوجے مصوتے (VOWELS)۔ اردو، پنجابی وچ " ا، و، ی " مصوتے تے باقی سارے حرفاں نوں مصمتے آکھیا جاندا اے۔ ہر حرف دیاں دو شکلاں یا واجاں ہوندیاں نیں۔

(الف) چھوٹیری واج   (ب) لمیری واج

چھوٹیری واج دین والے حرفاں دی اِک ماترا جد کہ لمیری واج والے حرف یا اکھراں دیاں دو ماتراں گِنیاں جاندیاں نیں۔ مثال دے طور تے:

چھوٹیری :  ا، اَ، اِ، اُ ( اِک اِک ماترا )

لمیری :  آ، اّ، اں، اُو، اے، ای ( دو دو ماتراں )

سمجھن سمجھان لئی چھوٹیری واج والے اکھراں دی تھاں (1)، جد کہ لمیری واج والے اکھراں دی تھاں (2) لکھیا جاندا اے۔

لگھو یا لگھ

چھوٹیری واج / اِک ماترا رکھن والے حرف یا اکھر نوں لگھو آکھیا جاندا اے۔ جیویں کہ اَ ، بِ ، جُ

گرو یا دیرگھ

لمیری واج / دو ماتراں رکھن والے سارے اکھر گرو یا دیرگھ اکھواندے نیں یا لگھو نالوں دُونی  (DOUBLE) واج والے اکھراں نوں گرو آکھیا جاندا اے۔ جیویں کہ آ ، با ، جا ، کے ، اے

لگھو (اک ماترا) تے گرو (دو ماتراں) نوں ہور سمجھن لئی اسیں کُجھ ونگیاں نال لکھدے ہاں۔

"ہیر"  وچ "ہی"  نوں 2 ماتراں (گرو) تے "ر" نوں اک ماترا (لگھو) سمجھیا جاوے گا۔ 

( ہیر = گرو+ لگھو = 2+1 )

"وارث" وچ "وا"  تے "رث" نوں دو دو ماترے (گرو) سمجھیا جاوے گا۔ 

( وارث = گرو + گرو = 2+2 )

"فرید" وچ "فَ"  1 ماترا لگھو)،  "ری" 2 ماتراں(گرو)، "د" 1 ماترا (لگھو)  سمجھیا جاندا اے۔

( فرید =  لگھو + گرو + لگھو = 1+2+1 )

"سوہنی"  وچ  "سو"  2 ماتراں (گرو)، "ہ" 1 ماترا (لگھو)، "نی" 2 ماتراں (گرو) سمجھیا جاوے گا۔

( سوہنی =  گرو + لگھو + گرو =  2+1+2 )

"اَمُل"  وچ "اَ" 1ماترا(لگھو)،  "مُل" 2 ماتراں (گرو) سمجھیا جاوے گا۔

( اَمُل  =  لگھو + گرو = 1+2 )

چھندا بندی نوں سمجھن لئی گرو تے لگھو نوں سمجھنا ات لوڑی دا اے تاں جے کسے بھلیکھے لئی تھاں نہ رہ جاوے۔

وِسرام

وسرام دے معنے وقفے یا ٹھہراﺅ دے نیں۔ایہدی وجہ نال مصرع دو ٹوٹے ہوجاندا اے۔ جیویں کہ :

روپ دا موسم ، رنگ دا موسم

تخت ہزارے، جھنگ دا موسم

پہلے مصرعے وچ "روپ دا موسم" توں بعد وِسرام اے۔ ایسے طرحاں دوجے مصرعے وِچ " تخت ہزارے" توں بعد وِسرام اے۔ کسے وی مصرعے دے وِچکار وِسرام ضرور ہونا چاہیدا اے۔ایس پابندی نال مصرعے وِچ ترنم تے سریلا پن آجاندا اے تے نالے مصرع پڑھن وِچ وی آسانی ہوجاندی اے۔ جےکر مصرعے وچ وسرام نہ ہووے تاں اوس مصرعے دے تول وچ فرق آجاندا اے۔ اردو تے پنجابی شاعری وچ وی اجیہیاں بحراں دی پرچلت چوکھی اے جنھاں وچ وسرام آندا اے تے مصرع دو ٹوٹے ہوجاندا اے۔ مولانا حسرت موہانی ہوراں دے مطابق جنھاں مصرعیاں دے دو ٹوٹے نہ ہو سکن سگوں اَدھا لفظ مصرعے دے پہلے ٹوٹے وچ تے باقی اَدھا دوجے ٹوٹے وچ آوے، تاں ایہہ بوہت وَڈا عیب سمجھیا جاندا اے۔ مولانا ہوراں ایس عیب دا ناں " شکستِ ناروا " مِتھیا اے۔

چرن

چرن مصرعے دے اوس حصے نوں آکھیا جاندا اے جہڑا وِسرام (وقفے) پاروں دوجے حصے توں وَکھرا ہوندا اے جویں کہ :

سسی سنے سہیلیاں ، آئی رنگ محل

ایتھے "سسی سنے سہیلیاں" پہلا چرن اے۔ لفظ "سہیلیاں" توں بعد وِسرام اے تے ایس توں اگے " آئی رنگ محل " دوجا چرن اے۔

چال

چھندا بندی وچ چال نوں جاننا ات لوڑی دا اے کیوں جو ایہدی جان کاری نہ ہوون پاروں اکثر لوک ٹھیڈا کھا جاندے نیں۔ عروض تے چھندا بندی وچ مُڈھلا وکھریواں کرن والی چیز چال ای اے۔ عروض دے اصولاں مطابق جدوں کسے مصرعے دے ارکان مِتھ لئے جاون تاں نال ای ہر رکن دے متحرک (جہڑے اکھر تے زبر، زیر یا پیش ہووے ) تے ساکن ( جہڑے اکھر تے کوئی حرکت نہ ہووے سگوں اوہ ساکن ہووے) اکھراں دی وَنڈ وی ہوجاندی اے جیویں کہ : 

اُتے انصاف دا پرچم تلے انصاف وِکدا پے

ایہو جیں ہر عدالت کوں بمعہ عملہ اُڈا دیوو

شاکر شجاع آبادی دے ایس شعر دی عروض پکھوں وَنڈ (تقطیع) بحرِ ہزج مثمن سالم وِچ ایویں ہوسی:

اُتے انصا(مفاعیلن)، ف دا پرچم (مفاعیلن)، تلے انصا(مفاعیلن)، ف وِکدا پے (مفاعیلن)

ایہو جیں ہر (مفاعیلن)، عدالت کوں (مفاعیلن)، بمعہ عملہ (مفاعیلن)، اُڈا دیوو(مفاعیلن)

ایس وَنڈ توں صاف پتہ چلدا پیا اے پئی ہر متحرک اکھر دی تھاں متحرک، تے ہر ساکن اکھر دی تھاں ساکن اکھرای آیا اے۔ تے جے کسے وی مصرعے وچ کوئی اکھر وَٹ جاوے ( متحرک اکھر دی تھاں ساکن تے ساکن اکھر دی تھاں متحرک اکھر آجاوے) تاں اوہ مصرع عروض پکھّوں کسر ونّا ہوجاندا اے، اُونا تھی ویندا اے۔

چھندا بندی وچ اِنج دا کوئی اصول پرچلت نئیں۔ متحرک تے ساکن یا گرو تے لگھو دی کوئی قید نئیں، مصرعے وچ جتھے چاہو لگھو یا گرو لیاﺅ بَس ہر مصرعے وچ ماتریاں دی گنتی ہر حال وچ پوری ہونی چاہیدی اے تے ایہدے نال نال ہر مصرعے نوں مِتھی ہوئی چال دے مطابق رکھنا پیندا اے۔ ونگی پاروں اسیں دوہڑے دی مثال لیندے ہاں۔ دوہڑے دے دو مصرعے ہوندے نیں۔ ہرمصرع دو چرناں وچ ونڈیا ہوندا اے ۔ ہر مصرعے وچ چوی (24)ماترے آندے نیں۔ پہلے چرن وچ تیراں (13) ماترے تے دوجے چرن وچ یاراں (11) ماترے آندے نیں۔ تھلے دِتیاں ونگیاں ویکھو :

بُلھّے شاہ اوہ کون ہے، اُتم تیرا یار

 13  ما تر ے           ، 11 ماترے 

جاں دیکھو تاں کپٹ ہے، کہوں نی پیو چَین

13  ماترے                  ،    11  ما تر ے

ایہناں دوناں ونگیاں وچ چھیکڑ تے "یار" تے "چین" دے لفظ ورتے گئے نیں جہڑے گرو + لگھو (2+1) وچ ونڈے ہوئے نیں۔ ایتھے یاد رکھن والی گل ایہہ ہے پئی چھندا بندی وچ سارے گرو تے لگھو پابند نئیں کیتے جاندے سگوں پہلی وسرام یا دوجی وسرام تے آن والے لگھو تے گرو پابند کر لئے جاندی نیں۔ ایس پابندی نوں ای چال آکھیا جاندا اے تے ایہو چال ای پہلے مصرعے توں آخری مصرعے تائیں قائم رکھنی پَیندی اے۔ عروض تے چھندا بندی نوں وکھو وکھ کرن والی چیز ایہو چال ای اے تے چھندا بندی دے سارے علم دی نینہہ ایس چال تے ای اے۔ جے ایس چال دی سمجھ آجاوے تاں چھندا بندی نوں سمجھناں کوئی اوکھا کم نئیں۔

ایہہ سن چھندا بندی وچ ورتیون والیاں کُجھ اصطلاحواں۔ ہُن اسیں چھندا بندی بارے گل چھوہندے آں۔ چھنداں (بحراں) نوں دو حصیاں وچ ونڈیا گیا اے۔

(الف) اَکھراں دی وَنڈ والے چھند

(ب) ماتراں دی ونڈ والے چھند

(الف) اَکھراں دی وَنڈ والے چھند :

ایہناں چھنداں دا دوجا ناں "ورنک چھند" وی اے۔ ایہناں چھنداں دے صرف مصمتے ای گنے جاندے ہن، مصوتے گنتی وچ نئیں آوندے۔ ایس طرحاں دے کُجھ چھنداں دے ناں ایہہ ہن :

کبت، سوّیا، کورڑا، نراج، پرمانِکا، ملِکّا، انُوکُولا، رنگِکا، گھنا چھری ۔۔۔۔۔ وغیرہ

(ب) ماتراں دی ونڈ والے چھند :

ایہناں نوں "ماترک چھند" وی آکھیا جاندا اے۔ ایہناں وچ ماتریاں دی گنتی کیتی جاندی اے۔ ماترک چھنداں دی گنتی سینکڑیاں تائیں اپڑ جاندی اے۔ پنجابی شاعری وچ پرچلت کُجھ ماترک چھنداں دے ناں ایہہ ہن :

بینت، دوہڑا، سورٹھا، اُلال، دویّا، چوپئی، روپ چوپئی، اڑِل، ہنس گتی، رولا، جھوک، بِشن پدا، رتّا، سد، گیا مالتی، رباعی، چترکلا، رساول، تاٹنک، سَوَیّا، ڈیوڑھ، جھُولنا، کُنڈلیا، چھپے، کافی، پوڑی، وار، سرکھنڈی، نشانی ۔۔۔۔۔۔۔ وغیرہ

اسیں ایتھے اکھراں دی ونڈ والے چھند چھڈ کے ماتریاں دی ونڈ والے کُجھ چھنداں تے جھاتی پاون دا چارا کراں گے۔

بینت

ایہہ چھند فارسی وچوں لیا گیا اے۔ اوتھے ایہدے دو مصرعے ہوندے نیں تے ایس نوں "بیت" آکھیا جاندا اے۔ ویلے دے نال نال پنجابی شاعر ایہدے وچ گھاٹے وادھے کردے رئے۔ حافظ برخوردار نوں چار مصرعیاں والے پنجابی بینت دا بانی سمجھیا جاندا اے۔ جیویں 

سسی سنے سہیلیاں، آئی رنگ محل 

تے پنوں ہوت نہ سکیا ، جھال سسی دی جھل

اوس پر کرلائے حافظا، دونیناں دے چھل

اوہ لین سنجوہیں نکلے، بان کلیجہ سل

ایس بینت دا ہر مصرع (26)ماتریاں دا اے تے پہلا وسرام (15) ماتریاں تے اے۔ حافظ برخوردار نے (27) ماتریاں دے بینت لکھے نیں۔ جد کہ ہاشم شاہ تے امام بخش ہوراں نے (28) ماتریاں دے بینت لکھے نیں جیویں کہ :

سوہنی صورت اوہ شہزادہ ، آہا یوسف ثانی

وانگ زلیخا خلقت اس نوں، ہووے ویکھ دِوانی

ایس چھند نوں ہر من پیارا بناون وچ وڈا ہتھ حافظ مُقبل تے وارث شاہ ہوراں دا اے۔ مُقبل ہوراں دی "ہیر" دا ہر مصرع (40) ماتریاں دا اے پر کِسے کِسے بند وچ شاعر (38) توں (42) ماتریاں دے مصرعے لکھن دی وی کھُلھ لے لیندے نیں۔ مُقبل دی ہیر توں اک ونگی : 

رانجھا آکھدا چھڑا چھڑاک ہاں میں، نئیں جیوندا ماﺅں تے باپ میرا

تُساں تُٹھیاں ہوئے جی کم میرا، تُساں تُٹھیاں اُترے پاپ میرا

شربت جوگ دا گھول پلاﺅ مینوں ، تدوں اُترے ناتھ سنتاپ میرا

دِ ل غیراں توں چائے ہٹایا میں ، مُقبل رب دا ناں ہے جاپ میرا

 (40) ماتریاں دے ایس بینت دے ہر مصرعے وچ پہلا وسرام (20) ماتریاں تے ہے۔ پر چوتھے مصرعے وچ پہلا وسرام (19) ماتریاں تے ہے۔ اِنج ایہہ مصرع (39) ماتریاں دا اے۔

وارث شاہ ہوراں دی ” ہیر “چوں اک بند ونگی دے طور تے :

مہادیو توں جوگ دا پنتھ بنیا، دیو دت ہے گورو سنیاسیاں دا

راما نند تھوں سبھ ویراگ ہویا، نانک شاہ ہے گورو اداسیاں دا

برہما برہمناں دا ، رام ہندوواں دا، اتے بِشن مہیش سبھ راسیاں دا

سُتھرا سُتھریاں دا گورو آکھدے ہن، پریم جوت ہے گورو اُپاسیاں دا

ایس بند وچ ہر مصرع (41) ماتریاں دا اے تے ہر مصرعے وچ پہلا وسرام (20) ماتریاں تے آیا اے۔

کُجھ لوکاں نے وارث شاہ دی ہیر نوں عروض دی تکڑی وچ تولن دے جتن وی کیتے جنھاں وچ سر کَڈھویں ناں نذیر چودھری، غلام یعقوب انور تے ڈاکٹر جیت سنگھ سیتل ہوراں دے نیں۔ پَر پروفیسر محمد آصف خاں ہوراں دے مطابق وارث شاہ دی ہیر نوں عروض دی کسے وی بحر وچ قید نئیں کیتا جاسکدا۔ بینت دے ہر مصرعے دا تول (40) ماتریاں، (20+20) دا ہوندا اے تے کِتے کِتے شاعر (38) توں (42) ماتریاں دی کھُلھ وی لئے لیندے نیں۔ وارث شاہ دی ہیر ایسے چھند وچ اے۔

دوھڑا

دوہڑے دے چار مصرعے ہوندے نیں۔دو دو مصرعے اِک سطر وچ لکھے جاندے نیں۔ ہر مصرعے وچ (24) ماتراں، پہلا وسرام (13) جد کہ دوجا وسرام (11) ماتریاں تے آوندا اے۔ چال بناون لئی چھیکڑ وچ لگھو رکھیا جاندا اے۔ ونگی لئی بابا فرید ؒ دا اک شلوک ویکھو:

روٹی میری کاٹھ کی، لاون میری بھُکھّ

جنھاں کھادی چوپڑی، گھنے سہن گے دُکھّ

ایس چھند دی سب توں چوکھی ورتوں حضرت بابا فرید، امیر خسرو، حضرت شاہ حسین تے حضرت بلھے شاہ ہوراں نے کیتی اے۔ مشہور پنجابی ” جنگ نامہ حامد“ تے ” جنگ امیر حمزہ “ وچ ایہو بحر ورتی گئی اے۔ کُجھ شاعراں پنجابی دی صنف” اکھان“ وی دوہڑے دے تول وچ لکھے نیں۔

گرو، لگھو دی گنتی تے ونڈ پکھوں دوہڑے دیاں بوہت ساریاں قسماں نیں۔ ”پراکرت پنگلم “ وچ دوہڑے دیاں (23) قسماں لبھدیاں نیں۔جنھاں وچ ہر چرن دے گرواں لگھواں دی تعداد وکھری وکھری اے پَر ہر دوہڑے دے دوواں مصرعیاں وچ ماتریاں دی کل تعداد (48) ای رہندی اے۔ تے ایہہ تعداد پنجویں تے چھیویں صدی عیسوی دے پراکرت دوہڑیاں تو لئے کے اج تائیں قائم اے۔

سورٹھا

ایہہ دوہڑے دا الٹاواں روپ اے۔ ایہدا وی ہر مصرع (24) ماتریاں دا ہندا اے پَر ترتیب الٹی ہوجاندی اے۔ جیویں کہ دوہڑے وچ ہر مصرع (13+11=24) جد کہ سورٹھا وچ ہر مصرع (11+13=24)ماتریاں دا ہوندا اے تے قافیہ چھیکڑ وچ نئیں سگوں ہر مصرعے دے پہلے وسرام تے آوندا اے۔ جیویں کہ اک دوہڑا اے :

لوکاں دی ایہہ گل ہے، بٹوا سُٹن راہ

اُدم کرکے نہ پھڑو، اینویں برتھا جاہ

 

ایس دوہڑے دا سورٹھا ایس طرحاں ہوسی:

 

 بٹوا سُٹن راہ، لوکاں دی ایہہ گل ہے

اینویں برتھا جاہ، اُدم کرکے نہ پھڑو

ادب دے عالماں نے بابا فرید دے شلوکاں وچ (5) سورٹھے لبھے نیں۔دوہڑے دی طرحاں گرو، لگھو دی گنتی پکھوں سورٹھے دیاں وی (23) قسماں ہو سکدیاں نیں۔

دویّا

ایہہ چار مصرعیاں دا ہوندا اے۔ ہر مصرعے وچ (28) ماترے ، پہلا وسرام (16) ماتریاں تے جد کہ دوجا وسرام (12) ماتریاں تے آوندا اے۔ چال بنان لئی چھیکڑ وچ دو گرو رکھے جاندے نیں۔ ونگی لئی میاں محمد بخش ہوراں دا اک دویّا :

درد ہووے تے آہ نکلدی، کوئی نہ رہندا جرکے

دلبر اپنے دی گل کرئیے، ہوراں نوں مونہہ دھر کے

ایس چھند نوں ساڈے مشہور قصہ کاراں دمودر، ہاشم شاہ، مولوی غلام رسول، میاں محمد بخش، امام بخش وغیرہ نے ورتیا اے۔ مشہور تے کلاسیکل قصہ ” سیف الملوک “ تے ” احسن القصص “ وچ ایہو چھند (بحر) دی ورتوں کیتی گئی اے۔

بِشن پدا

ایہدے چار مصرعے ہوندے نیں۔ ہر مصرع (28) ماتریاں دا ، پہلا وسرام (16) ماتریاں جد کہ دوجا (12) ماتریاں تے آوندا اے۔ چھندا بندی دیاں کتاباں وچ ایہدے کئی روپ لبھدے نیں۔سُور داس ، تُلسی داس ، بھگت کبیر، عبدالرحیم خان خاناں وغیر ہ نے ایس چھند نوں ودھیرے ورتیااے جدکہ پنجابی شاعراں ایس چھند نوں اللہ تعالیٰ دی حمد لئی ورتیا اے۔

سولاں پر وسرام کرو، دودس پھیر ملاوو

گورو لگھو اِس وچ بھید نہ کوئی ، سُندر چال بناوو

ایسی چال ایہہ سُکھالی ، بھجن ہری دا گاوو

بھید ایس دے ہین انیکاں، کھوج کرو کر پاوو

سد

ایس چھند دے چار مصرعے ہوندے نیں۔ ہر مصرع (28) ماتریاں داہوندا اے۔ پہلا وسرام (16) ماتریاں تے جد کہ دوجا وسرام (12) ماتریاں تے آوندا اے۔ جیویں کہ :

سُن کے سد ماہی دا مجھیں، گھاہ چگن توں رُکیاں

جنگل دے وچ دور نیڑیوں، پرگٹ ہوئیاں لُکیاں

جیوں جیوں سَد پئے وِچ کنیّن، آن چوفیرے جھُکیاں

پشو پنچھی سبھ موہے جاندے، درد دُور سب دُکھیاں

ویکھیا جاوے تاں سَد چھند دویّا دی ای اک قِسم اے۔پَر دوواں چھنداں وچ تھوڑا جیہا فرق اے، اوہ اے پئی دویا چھند دے دو دو مصرعیاں دا سرمیپ (ردیف) آپو وچ رَلدا ہوندا اے۔جد کہ سَد وچ ایداں دی کوئی پابندی نئیں ہوندی۔

اُنج دمودر دے دویاں وچ کِتے کِتے چارے مصرعیاں دے سرمیپ وی آپو وچ رلدے نیں۔ایس گل نوں لئے کے اسیں مہان شاعراں تے اعتراض نئیں کر سکدے کیوں جے اوہ وَڈے شاعر نیں تے وڈے شاعراں دا طریقہ ہمیشہ بعدوں آون والیاں لئی پکا پیڈا اصول بن جاندا اے۔ ایہو رِیت ای ہمیشہ توں چلدی آرہی اے۔

رَتّا

ایہدے چار مصرعے ہوندے نیں۔ ہر مصرعے وچ (26) ماترے، پہلا وسرام (14) جد کہ دوجا وسرام (12) ماتریاں تے آوندا اے۔ مولا بخش کشتہ ہوراں دے شعر ونگی دے طور تے :

رب سببی سجناں دے ، ٹاکرے اج ہو پئے

حال اوہناں پچھیا تے ، نین ساڈے رو پئے

میں کہیا دسو بھلا ایہہ، عشق دا دستور کیہ ؟

نین نیناں وچ رلا کے ، وسنا پھر دور کیہ ؟

چال بناون لئی ایس چھند دے چھیکڑ وچ گورو + لگھو + گرو (ہو +پ + ئے/ رو + پ+ ئے) رکھیا جاندا اے۔

چترکلا

چار مصرعے، پہلے تِن وسرام (16) جد کہ چوتھا وسرام (13) یا (14) ماتریاں تے آوندا اے۔ سنت ایشر داس توں اک ونگی :

پیر پیغمبر وَید ملانے

قاضی ملاں کھرے سیانے

پاندھے پنڈت راجے رانے

چھڈی جان ٹکانے نوں

بابا بلھے شاہ ہوراں ایس چھند نوں چوتھا مصرع (15) ماتریاں دا کرکے وی ورتیا اے۔

کافی

کافی کوئی چھند نئیں، سگوں ایہہ تاں اک شعری صنف اے جہڑی وکھو وکھ چھنداں وچ لکھی جاندی اے۔ بابا بلھے شاہ ہوراں دیاں کافیاں دے ہر مصرعے وچ (16) ماتریاں دی ورتوں لبھدی اے۔ جیویں کہ :

اُٹھ جاگ گھراڑے مار نئیں

توں ایس جہانوں جاویں گی

پھر قدم نہ ایتھے پاویں گی

ایہہ جوبن روپ لٹاویں گی

توں رہنا وچ سنسار نئیں

خواجہ غلام فرید، شاہ حسین، بابا بلھے شاہ ، ڈاکٹر فقیر محمد فقیر، پروفیسر خوشی محمد شارب، محمد جنید اکرم تے ہور کئی پنجابی دے مہان شاعراں وکھو وکھ چھنداں وچ رج کے ایس صنف نوں ورتیا اے ۔

وار

وار نوں غلطی نال اک چھند منیا جاندا اے پر ایہہ وی کافی تے غزل دی طرحاں اک شعری صنف اے جہڑی کہ وکھو وکھ چھنداں وچ لکھی جاندی اے۔ کئی پنجابی شاعراں وار نوں دوہڑے دی چھند وچ لکھیا اے ۔ کتاب ”مرزا صاحباں“ وچوں اک وار ونگی دے طور تے :

چڑھدے مرزے خان نوں جٹ ونجھل دیوے مت

جس گھر لائیے دوستی اس گلی نہ دیوئیے لت

نجابت دی وار ”نادر شاہ“ ، پیر محمد چٹھیاں دی وارتے تارا چند گجراتی دی وار ”جیمل پھَتا“ وچ دوہڑے دے چھند دی ورتوں کیتی گئی اے۔ ایس صدی دی مشہور شاعرہ امریتا پریتم، رمضان وزیر آبادی تے ہور کئی شاعراں وار نوں وکھو وکھ چھنداں وچ لکھیا اے۔ 

ماھیا

ماہیا ڈیڑھ مصرعے دی اک شعری صنف ( لوک گیت ) دا ناں اے۔ایس دیاں تِن تُکاں ، تے ہر تُک دا تول (12) ماترے تے ہر تک دے اخیر تے وسرام ہوندا اے۔ ونگی لئی کجھ ماہیے دتے جاندے نیں :

باگے وچ آ ماہیا

نالے ساڈی گل سُن جا، نالے گھڑا وی چکا ماہیا

دو پھُل اناراں دے

اِک واری مِل اڑیا، دُکھ جان بیماراں دے

آکھن نوں تاں ایہہ اک ” ٹپّا “ اے پَر جے ” اڑیا“ دی تھاں بالو، ماہیا، ڈھولا دا لفظ ورتیا جاوے تاں ایہنوں بالو، ماہیاتے ڈھولا آکھاں گے۔

گل گانی آ ہاراں دی

نی سانبھ کے رکھ بابو، ایہہ نشانی آ یاراں دی

دو پتر اناراں دے

ساڈا دُکھ سُن کے چَناں، روندے پتھر پہاڑاں دے

کوٹھے تے کاں بولے

چٹھی مِر ماہیے دی، وچ میرا وی ناں بولے

اردو شاعری وچ وی کُجھ شاعراں چھنداں دی ورتوں کیتی اے۔ کئی شاعراں نے اردو بحراں دے وزن، ماترک چھنداں دی طرحاں ورتے نیں۔ یعنی گرو، لگھودی ونڈ تے ماتریاں دی گنتی نوں چھنداں دے مطابق ای ورتیا اے۔ جیویں کہ :

ناقص معاملوں میں ، مشغول ہم نہ ہوں گے

معقول بن چکے ہیں، منقول ہم نہ ہوں گے

ناتھو رام شنکر دا ایہہ شعر اردو دی بحر مضارع مثمن اخرب (مفعولُ فاع لاتن مفعولُ فاع لاتن) دے وزن تے ہے پَر ایس نوں ماترک چھند دکپال دی طرحاں ورتیا گیا اے جیہدے وچ ہر مصرع (24) ماتریاں دا تے ہر وسرام (12) ماتریاں تے آیا اے۔ ایس طرحاں دیاں مثالاں سانوں میر، سودا، انشاء، خوشی محمد ناظر، نادرکاکوروی، سرور جہان:آبادی، ظفر علی خاں، افسر میرٹھی، شوکت میرٹھی تے کئی دوجے شاعراں دیاں نظماں چوں وی لبھدیاں نیں۔ عظمت اللہ خاں نے سریلے بول وچ چھنداں نوں اردو شاعری وچ ورتن دے جتن کیتے۔ عظمت اللہ خاں دے وزن دے تجربیاں توں بعد دوجا ناں میراں جی دا آوندا اے جنھاں پابند اردو نظماں وچ ہندی دے چھنداں نوں ورتوں وچ لیاندا۔ میرا جی تو بعد اوس دور دے ہور شاعراں وی کجھ اجیہے تجربے کیتے جنھاں وچوں سر کڈھویں ناں فراق گورکھپوری، مقبول احمد پور، حفیظ جالندھری، جوش ملیح آبادی، اختر شیرانی، ڈاکٹر تاثیر، سید مطلبی فرید آبادی دے نیں جنھاں نے چھندا بندی دے تول وچ گیت، آزاد نظماں تے پابند نظماں لکھیاں۔

 

 

 

حوالے

1۔ بول تے تول (غلام یعقوب انور)

2۔ نِک سُک تے ہور نِک سُک (پروفیسر محمد آصف خاں)

3۔ پنجابی دا اپنا عروض (محمد صدیق تاثیر)

4۔ لعلاں دی پنڈ (اقبال صلاح الدین)

5۔ پنجابی زبان (سردار محمد خاں)

6۔ بلھے شاہ کہندے نیں (مقبول انور داﺅدی )

7۔ منافقاں تو خدا بچائے (شاعری) (شاکر شجاع آبادی)

8۔ نقاتِ سُخن (مولانا حسرت موہانی)

9 ۔ مبادیاتِ عروض (ڈاکٹر صاحب علی)

10۔ اردو اور ہندی کے جدید مشترک اوزان (ڈاکٹر سمیع اللہ اشرفی)