احسان رانا دے وڈکے کاٹھ گڑھ کراور دے وسنیک سن ۔ جفاکش تے محنتی کسان راجپوتاں ایہہ علاقہ نواں شہر نال جڑیا ہویا اے تے گڑھ شنکر ضلع ہو شیار پور،مشرقی پنجاب ( بھارت ) وچ واقع اے ۔شنکر ساہی( Shankar Sahai )نامی ایک دواد بادشاہ (Doad king )نے ایہہ گراں ھک ہزار عیسوی( 1000 AD )وچ آباد کیتاتے ایس نوں ورہے 1844ء وچ برطانوی کمپنی ولوں تحصیل دا درجہ دتا گیا۔جدوں آزادی دی سجری سویر ہوئی تاں احسا ن رانا دے وڈکے پاکستان ہجرت کر کے گوجراں والا پہنچے۔کجھ عرصہ بعداوہناں ضلع گوجراں والا دی تحصیل کامونکے وچ ڈیرے ڈال دتے ۔ودھیا قسم دے چاول دی پیداوار واسطے پوری دنیا وچ مشہور کامونکے داجی ٹی روڈپر گوجراں والا توں فاصلہ تیس کلومیٹر ہے تے لاہور دے شمال وچ واقع کامونکے دا پندھ چوالیس کلومیٹر ہے ۔کامونکے پاکستان دا تریہواں وڈا شہراے ،چار سوسال پرانے ایس شہر نو ں چودھری کام سنگھ ورک (Chaudhry Kam Singh Virk) نے مغل بادشاہ جلال الدین اکبر(1542-1605) دے زمانے وچ وسایا۔ تحصیل کامونکے دے ہک چھوٹے علاقے ’’ پاک ٹاؤن‘‘ وچ پنجابی زبان تے ادب دا ایہہ بہوں وڈا لکھاری پچھلے اسی(80) ورہے توں ستائش تے صلے دی تمنا تو ںبے نیاز رہندیاں ہوئیاں لوح تے قلم دی پرورش وچ رُجھیا رہندا اے ۔پاکستان دے قومی اخبارات تے سر کڈھویںعلمی تے ادبی مجلات وچ اوہناں دیاں لکھتاں باقاعدگی نال چھپدیاں رہیاں ہن ۔ اوہ اپنی ذات نال ہک انجمن تے علمی تے ادبی دبستان ہن ۔ علمی تے ادبی محفلاں وِچ وی اوہ شامل ہوندے رہے ہن۔پاکستان ٹیلی ویژن دے کئی مذاکریاں وچ شامل ہوئے تے پنجابی زبان دے ارتقا تے گل بات کیتی ۔ریڈیو پاکستان تے وی اوہ اپناپنجابی کلام پڑھدے رہے ہن ۔ احسان رانا جدوںکامونکے وچ ٹھکانہ کیتا تے زراعت دے آبائی پیشے وچ رُجھ گئے۔ اوہناں دے زرعی فارم وچ نویں دور دے تقاضے دے مطابق زرعی اجناس ، دودھ تے گوشت دیاں لوڑاںپوریاں کرن لئی چوکھی محنت نال کم کیتا جا رہیا اے۔اوہنا ں اپنے زرعی رقبے وچ ہک باغ وی لایا پر مواصلات دے نظام دی ترقی پاروں جدوں سڑکاں دا جال بچھ گیاتاں باغ دی تھانہہ تے ہک کشادہ سڑک بن گئی ۔ ایتھوں دے سارے کم اوپرے ہن انّھی پیہوے تے کُتی چٹے ،حساس انسان دندکیڑ پیا وٹے ۔باغ سار پدھر ہویا تے پرندیا ں لئی دُھپاں مر گئیاں تے ٹھنڈیاں چھانواں رُس گئیاں۔
احسان رانا بائیس اکتوبر 1948ء نوں گرجاکھ محلہ گوجراں والا وِچ پیدا ہوئے ۔اجے اوہ ہک سال دے ہن جے اوہنا ںدے سر توں والد دا سایہ اُٹھ گیا۔ بیوگی دی چادر اوڑھ کے احسان رانا دی ماں نے اپنے لختِ جگر نوں گل نال لا کے اپنی باقی حیاتی اپنے ایس اکلوتے یتیم بچے دے نانویں لا دتی ۔ احسان رانا دے دادا کیپٹن ولی محمد نے اپنے ایس ہو نہار پوتے دی پرورش تے تعلیم وچ چوکھی دلچسپی لئی ۔ احسان رانا نو ں ایس گل دا احساس اے کہ جس وسیب وِچ کھوتا تے گھوڑا اِک برابر سمجھے جاون اوتھے انصاف نو ں باراں پتھر کر دِتاجاندا اے ۔ احسان رانا نے بیسویں تے اکیسویں صدی دے وِچ پنجابی ادب نوں اپنے نویں شعری تجربیاں دے نال تازہ جہان توں آشناکیتا اے ۔وارث شاہ ،بلھے شاہ ،شاہ حسین،میاں محمد بخش تے سلطان باہودے ایس مدبر پرستار نے پنجابی زبان تے ادب دی جیہڑی خدمت کیتی اے اوہ تاریخ دے ورقیاں وِچ سنہری حرفاں نال لکھی جاوے گی۔
کتاباں
۱۔ ٹوٹے ونگاں دے ( 1977ء )۲۔قرضِ شجر،۳۔رقص ِ بہار۴۔میرے اکھر میرے سورج (1987ء) ،۵۔ گلاں کرد ی شام ( 1997ء ) ۶۔نظرا ں کتھے ٹھہردیاں(2015ء)
ایوارڈز
۱۔مسعود کھدر پوش ایوارڈ(2015ء) پہلا انعام ،۲۔ گلشنِ ادب ایوراڈ(2015ء) پہلا انعام ، ربیعہ بی بی ، ۳۔پہلاجواز جعفر ی ایوارڈ( 2015ء )
احسان رانا دے اسلوب دا نحوی حوالے نال مطالعہ کرناایس کارن ضروری اے جے ایس قلزمِ ادب دی غواصی کر کے ایتھوں معنیاں دے قیمتی موتی کڈھے جا سکن ۔ احسان رانا دا مطالعہ بہوں وسیع تے مشاہدات تے تجربات اَدھی صدی توں ودھ عرصے تے پھیلے ہوئے ہن ۔انسان شناسی وچ اوہناں اپنی مہارت دا لوہا منوایا ہے ۔حیوانات دے ماہراں دا آکھنا اے کہ ہاتھی دے دندوِکھاون دے ہو ر تے چباون دے ہو رہوندے ہن ۔ایسے طرحاںانساناں دی مثال وی اسماناں تے چمکدیاں تاریاں وانگوں اے ۔ایہہ تارے جسراں دِسدے ہن اُنج وانگوںاُکّا نہیں ہوندے ۔ایہہ تاں بازی گر تے پینترے باز مدار ی وانگوں ویکھن والیاںدیاں اکھیاں وچ کھیہہ پا کے دھوکا دیندے ہن ۔انسانی ہمدری احسان رانا دے ریشے ریشے وِچ سما گئی اے۔ احسان رانا نے اپنی پوری حیاتی عیاری تے مکاری دے خلاف کُھل کے لکھیا تے حرف دے تیشے نال جبر دی فصیل تے کاری ضرب لائی اے ۔اوہ ویکھدے ہن کہ تقدیر پلک جھپکدے وِچ انسانی تدبیر دیاں دھجیاں اُڈا دیندی اے ۔زمانے دے ہڑھ تے کانگ دیاں چھلاں انسانی اُمیداں ،اُمنگاں ،جذبیاں تے ترنگاں نو ںککھاں وانگوں لُڑھا کے اپنے نال لے ویندیاں نیں ۔دُکھاں دی چکی دے پُڑاں وچ پِسن والا محروم طبقہ بے بسی دے عالم وِچ کسے چارہ گر دی راہ تکد ا رہندا اے پر اوس دی کائی اُمید پوری نہیں ہوندی۔احسان رانا جدوں دکھی انسانیت نوں اُمیداں دے بِھڑتے بہہ کے کُرلاٹ پانداویکھدااے تے اوہ تڑپ اُٹھدا اے ۔اوہ اس نتیجے تے پہنچدااے کہ ایس فانی دنیاوِچ اِنسانی اُمیداںدی حد تاں ہوسکدی ہے مگر رفو گراں تے چارہ گراں دی بے لوث محبت زمان و مکان دی حد توں اگے نکل جاندی اے ۔ احسان رانا لفظاںدے گھروندے بنا کے اوہناں وِچ ہک شانِ استغنادے نال زندگی گزارن داڈھنگ چنگی طرحاں سمجھدااے۔اپنی رہتل تے وسیب وِچ رہندیاں ہوئیاں گلاں باتاں تے ملاقاتاں دے سلسلے لفظاں دے انتخاب نال جڑے ہوئے ہن ۔ احسان رانا نے اپنی پنجابی شاعری وِچ سوہنے لفظ چُن کے اوہناں دے آپس دے جوڑ نوں معنیاں دے خزانے دے ہک جادو دا رنگ دِتا اے ۔ایس دے وسیلے نال اوہ اپنے جذبیاں ،مشاہدیاں تے تجربیاں نو ں نویکلا رنگ تے اوپر اآ ہنگ عطاکردااے ۔لفظا ںدے ایس دھنک رنگ منظر نامے دی اصلیت جانن لئی اسلوب دے صرفی تے نحوی مطالعہ دی ڈاہڈی لوڑ ہے ۔ لفظاں دی بناوٹ تے بدلدے ہوئے
رُوپ علم صرف دا خاص موضوع ہن ۔جدوں ایہہ لفظ فنی مہارت دے نال جملیاں،شعراں تے لکھتاں وِچ ورتے جاندے ہن تے فیر ایہناں دے پَلُّو وچ معنیاں دے سمٹے موتی سمیٹنا نحوی مطالعے دے دائرے وِچ شامل ہے ۔قحط الرجال دے موجودہ زمانے وِچ بے حسی دا عفریت ہر پاسے جھاٹاں ماردا پھرداہے ۔ ستائش باہمی تے دبستانِ واہ واہ نال تعلق رکھن والے بونے بہوں ڈھٹائی نال چربہ سازی ،سارقانہ نقب زنی تے کفن چوری دے حربے استعمال کر کے باون گزے بن کے اپنی جہالت داانعام بٹورن وچ رُجھے ہن ۔ احسان رانا اپنی بال کے سیکن والا خوددار تے با ضمیر ادیب ہے ۔اوہ کسے حافظۂ رومان یا مس بہابنودی سراپا نگاری نہیں کردا سگوں اوہ محنت کش اِنساناں ،دہقاناں ،مظلوماں تے مجبوراں دے نال وفا دا وعدہ کر کے اُس وعدے نوں اپنے دن رات دا وظیفہ بنا لیندا اے۔ جھوٹی تسلیاں تے فرضی آساں نوں اوہ قیاساں دا سراب سمجھدااے ۔اپنی شاعر ی وِچ نویکلی سوچ دا ڈیوا بال کے اوہ نویاں منزلاں تے نویں جہان ول ٹُردا رہندااے ۔ ایتھے جھنگ دے بزرگ شاعر مہر ریاض دا ایہہ دوہڑا یادآ جاندا ہے :
نِت اپنی بال کے سیکی کر ،تو ں آس کسے دی رکھ نئیں
جَداں سَیت نو ں آ اُگھلا ویندائے ،کوئی پرت کے ویدھا اَکھ نئیں
جِتھے عزت دا یار سوال ہووے ،کائی چیز بچا کے رکھ نئیں
ککھ ریاض ؔ شریکاں اِچ رہ جاوِن ،بھاویں رہے کُلی دا ککھ نئیں
علم نحو کیہڑی شے اے
ادب ہک ڈُونگھا سمندراے احسان رانا اِس دی اصلیت نوں چنگی طرحاں سمجھدا اے ۔اوہنوں پک اے کے لسانیات دے نویکلے رنگ تے اوپرے ڈھنگ جذبیاں دی ترنگ نو ں انگ انگ وچ سما کے پیش کردے ہن۔ سچی گل تاں ایہہ اے کہ زبان حیاتی دے ڈُونگھے سمندر وچ تردے ہوئے ہک برفانی تودے وانگوںاے۔ایس برفانی تودے دا بہو ں نِکا جیہاحصہ تاں اسیں اپنی اکھیاں نال ویکھ سکدے ہاں پر باقی حصہ جیہڑا ڈُونگھے پانیاں وِچ لُکیا ہو ئیا اے اوس تک ساڈیا ںنگاہواں نہیں اپڑ سکدیاں۔لسانی ماہر انسانی سوچ دی کمی،تہی دامنی تے محدود تجزیاتی صلاحیت نوں ایس نارسائی دا سبب قرار دیندے نیں۔جتھوں تیک لسانی عمل دا تعلق اے ایس دے وِچ گل بات کرن والے دے شعور ،لا شعورتے تحت الشعوردی تاثیردے چونکادیون والے کرشمے سوچ،تخلیق ،اختراع تے نوائے سروش نوں من کھچواں رُوپ عطا کردے نیں۔بر صغیر وِچ مسلمان مبلغین تے فاتحین آئے تاں ایتھے ہک نویںزبان نوں پروان چڑھن دا موقع مِل گیا۔مقامی طور تے بولیاں جاون والیاں زباناں تے نویاں زباناں جنھاں وِچ پنجابی ،دکنی تے اُردو شامل ہن ایہنا ں دے صرف تے نحو تے علمی تے ادبی تحقیق دا مڈھ ایسے دور وِچ بَجھ گیا۔احسان رانا نے پنجابی زبان دے صرفی تے نحوی اصولاں نو ں سامنے رکھیااے ۔اردو زبان تے پنجابی زبان وِچ پائی جاون والی سانجھی قدراں پاروں پروفیسر حافظ محمودخان شیرانی(1880-1946) نے پنجابی زبان نو ںاُردو زبان دی ماں قرار دتا۔احسان رانا نے ماضی مطلق وِچ پنجابی دا رُوپ ساہمنے رکھیا اے۔ مثال دے طور تے :
جگ میں آکر اِدھر اُدھر دیکھا
تُو ہی آیانظر جدھر دیکھا ( خواجہ میر دردؔ)
اوہدے نین نشیلے ویکھے
کیوں نہ بول رسیلے ویکھے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ35)
احسان رانا نے اپنی پنجابی شاعری وِچ جمع بناون ویلے نحوی اصولاں دے مطابق عام طور تے ’ اں ‘ دا لاحقہ ورتیا اے جسراں :
سرخ گلابی اَکھاں دِسیاں
چہرے سب دے پِیلے ویکھے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ35)
کلام دے اجزا نوں ترکیب دیون ویلے احسان رانا نے اوہنا ںنوں وکھرا وکھراکر کے نتارا کر دتااے ۔اوسدی شاعری وِچ کلمات دے جوڑ،آپس دے میل ملاپ تے سوچ دے رُوپ بارے کائی اُلجھن نہیںرہندی ۔ جتھوں تیک کلام دی ترکیب دا تعلق اے ایس نوں لفظاں دا ایسامجموعہ سمجھنا چاہیدااے جیہڑا قواعد دے مطابق معنیاں دے جندرے دی کُنجی بن کے سب لُکے ہوئے مطلب ساہمنے لیاوے ۔ احسان رانا نے کلام دے اجزاتے تخلیق عمل دے وچکار ہوون والی تبدیلیاں اُتے کڑی نظر ر کھی اے ۔اسانوں ایہہ ویکھ کے خوشی ہوندی اے کہ احسان رانا دے کلام وچ نحو تفصیلی دی چکا چوند موجود اے ۔زبان تے بیان اُتے خلاقانہ دسترس رکھن والے اِس فطین تخلیق کار نے نحوتفصیلی وِچ گنتی،زمانہ،حالتاں ( فاعلی،مفعولی،اضافی،انتقالی،ظرفی ،ندائیہ)نو ں نویکلے رنگ وِچ تھاں دتی اے ۔جتھوں تیک نحو ترکیبی دا تعلق اے احسان رانا نے جملیاں دی بناوٹ نوں بہوں اہم قرار دتااے ۔
۱۔ نحو تفصیلی : اجزائے کلام (اسم ،صفت ،ضمیر وغیرہ ) تے اوہنا ں دے کئی قسما ںدے ورتارے نال ای ساہمنے آون والے بدلدے ہوئے حالات دے عمل نو ں نحو تفصیلی آ کھیاجاندا اے ۔
۲۔ نحو ترکیبی : ایس دے وِچ جُملیاں دی بناوٹ تے کلام دے اجزا داہک دُوجے دے نال جڑیاہویا سانگا ویکھیا جاندا اے ۔
( ۱ )۔ نحوتفصیلی: پنجابی ، ارد و تے دکنی زبان وِچ نحو ی مسائل اُتے احسان رانا نے چنگی طرحا ں چانن سٹیااے ۔
۱۔ عقیدت ،احترام اورحفظ مراتب نوں دھیان وچ رکھدیاں ہوئیاں پنجابی ، ارد وتے دکنی زباناں وِچ واحد دی تھانہہ تے جمع ورتیا جاندا اے ،جسراں اوہ میتھوں وڈے نیں ۔
۲۔ دھمی ،نماشاں ،پہر ،دوپہر تے ویلے دی پرکھ پرچول ،وزن ،پیمائش ،گنتی ،بھاؤ تاؤ تے طرفاں دے بارے وِچ لفظ جدوں اوہنا دے مگرں ااون تے فیر حرف ِ ربط ہو جمع بن کے واحد دے طور تے
رتے جاندے نیں ۔
اوہ تِن ورہے توں ٹھگی وِچ رُجھے نیں۔ انوارو تن ہفتے وِچ وگ ویسیں ۔حافظۂ رومان بتیس ورہے دی اے ۔پنج گز وِچ مِس بہا بنو دا لہنگاتیار نہیں ہو سکدا۔ تشفی کنجڑے نوںپنج من تو ںودھیک منڈوا نہ دیونا۔دو کوڑی دا رمزی جنتر منترتے ٹونے ٹوٹکے کردا پھردا اے ۔ مسبی دے گھرچار چفیرے نحوست دے ڈیرے ہن۔ بے برکتی ،بے حسی تے بے ضمیری قفسی د اوتیرہ اے ۔
الف : کجھ لفظ بھانویں واحد ورتے جاندے ہن سگوں کئی وار اُردو تے پنجابی وِچ جمع دی صورت وِچ وی احسان رانا دیاں لکھتاں اندر دِسدے نیں۔
پنجابی اردو
حرف حرف
کھیس کھیس
تنبُو خیمہ
خاب خواب
نین آنکھیں
ہنجو : ہنجو وہن لگ پئے آنسو : آنسو بہنے لگے
رُکھ : رُکھ بولدے ہن درخت : درخت بولتے ہیں۔
دام دام
بھاگ بھاگ
کرتوت کرتوت
لچھن لچھن
درس درشن
۳۔ کجھ لفظ ایہو جہے وی وی احسان رانا نے جمع دی صورت وِچ ورتے ہن جنھاں دا واحد کدے نہیں ورتیا گیا۔
اجے اوس دیاں مساں نہیں بھگیاں، اوس دے اوسان خطا ہو گئے ۔
انجے طرحاں احوال ،اخبار ،اولاد جمع دے ہن مگر ایہناں دے واحد بہوں گھٹ ورتے جاندے ہن۔
رمزی دی اولاد بہوں کُرچھ اے ۔ ہن میں قفسو دی گواچی گاں دا احوال دسا ںگا۔سیاہی وال وِچ کراچی دا اخبار نہیں لبھدا۔ مسِ بہا بنو دا کوٹھا نشے دا اڈا ہے ۔
۴۔ احسان رانا نے کجھ ایہو جہے اسم وی اپنے کلام وِچ ورتے نیں جیہڑے عام طور تے واحد ای ورتے جاندے نیں ۔
(الف ) کجھ اسمائے کیفیت : سیاہی وال دے وسنیکاں دا چال چلن کو ہجھا اے ۔
ایسی ہنیری، بستی والے
اُڈدے پِھردے تنبو ہو گئے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ42)
قفسو دا مطالعہ بہوں گھٹ اے ،مس بہا بنو دے سارے سجن حرص تے ہوس دے روگ وِچ پھس گئے نیں۔
(ب) مادی چیزاں : لوہا ،سونا ،چاندی ،تانبا ،پیتل،جست،تیل ،پانی وغیرہ۔
(ج) زرعی پیداوار : زرعی اجناس دے ناں جسراں کلونجی، سرسوں ،باجرہ،جوار،مکئی، سوانک ،منڈوا ،چینا ،مسور،گُڑ ،شکر ،کھانڈ۔ غلوں میں گیہوں ،چنا ،جو تے چاول ۔
(د) اشیائے خوردنی : تیل، گھیو ،ماکھی ،تمباکووغیرہ ۔
(ر) اُردو تے پنجابی وِچ فارسی ترکیب اضافی دامضاف واحد شکل وِچ تے واحد ہور جمع دوناں صورتاں وِچ ورتیاجاندا اے ۔
مرکب ناقص :
نحوی مطالعے وِچ احسا ن رانا دا کلام کئی حوالیاں نال قابل توجہ ہے ۔دِل دا کھبّڑ وٹن والے ایس جری شاعر نے دُکھاں دا کَوڑا گُھٹ بھر کے ہسدے ہسدے وقت نبھایا اے ۔جتھوں تیک کلام ناقص دا تعلق اے ایہہ گل بات دا ایہو جہیا سلسلہ اے جیہڑا سنن والے دی علمی تَس دُور نہ کر سکے۔ایہہ سُن کے خیال پیدا ہووے جے کجھ ہور وی گل سنائی جاوے تاں جے اَدھور ی گل بات تے ضروری تفصیل بارے وی جانکاری مِل سکے ۔جسراں حافظۂ رومان دا سجن،قفسہ دا تھیلا ،تشفی دی ٹوکری،رمزی دا چولا،مسبی دا خصم ،مس بہا بنو دی ٹھگی۔ایہو جہے کلمات کوئی ٹھوس اثر نہیں چھوڑدے ۔ایس تو ں ہٹ کے کلام تام سنن والے تے اپنا واضح تے پکا پیڈا اثر چھڈ دا ہے ۔ احسا ن رانا دے کلام وِچ کلام تما م دا ورتارہ چوکھا اے پر کدرے کدرے مرکب ناقص وی نظر آجاندے نیں ۔ حیاتی دی کنڈیاں بھری راہواں تے دُھوڑ اں پھکدے راہیاں دے دُکھ احسان رانا دے کلام نو زرنگار بنادیندے نیں۔غما ں دیاں پنڈا ں چُک کے ڈِنگی دھون نو ںسنبھالے لک سِدھاکردیاں ہوئیاں اوس جو کجھ لکھیا اے اوس دا نحوی مطالعہ استحسان دی ہک صورت ساہمنے لے آندا اے ۔
احسان رانا دے کلام وِچ مرکب ناقص دیاں قسماں تے مثالاں تھلے لکھیاں جا رہیا ں نیں :
۱۔ مرکب اضافی
جدوں دو اِسم آپس وِچ رلدے نیں تے اوہناں وِچ ہک ایہو جہیا تعلق پیدا ہو جاندا ہے جیہڑا مفہوم دے اعتبار نال کجھ ہور وضاحت چاہنداہے ۔اِسماں دے ایس نا مکمل تے ادھورے سانگے نوں اضافت آ کھیا جاندا ہے ۔ جیہڑے اِسم دا سانگا دُوجے اسم دے نال جوڑیا جانداہے اوہنوں مضاف کہندے نیں تے جیہڑے اسم دے نال ایہہ خاص سانگا جوڑیا جاندا ہے اوہنوں مضاف الیہ دے ناں نال یاد کیتا جانداہے ۔الفاظ دے آپس دے ایس میل ملاپ تے جڑت نو ں مرکب اضافی آکھدے ہن ۔
۱۔ مرکب اضافی
اپنی بھر جوانی دیکھی
اوہدی نظر ِ ثانی دیکھی ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ39)
زہر پیالے ،بندی خانے
نعرہ اے مستانہ کیہہ اے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ312)
مٹی دا اِک دیو ا جگیا!
روشن سارے جنگل ہو گئے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ107)
مضاف مضاف الیہ
مٹی دیوا
۲۔ مرکب توصیفی
جدو ںدو ایہو جہے اسماں نوں ہک دُوجے نال رلایا جاندا ہے جنہاں وچ پہلا اسم تا ں موصوف ہوندا ہے جدو ں کہ دُوجا اسم صفت کہلاندا ہے۔ایس طرح دی جڑت نال جیہڑامرکب بن جاندا ہے اوہ مرکب توصیفی کہلاندا ہے۔
دے دے متاں تھکیا ٹُکر پاڑاں نو ں
بِلیاں ،کُتّے ،اندریں واڑی جاناں واں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ93)
اَکھوں انّھا،عقلوں پیدل ہووے گا
فصلاں وِچّوں رستے جِس بنائے نیں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ97)
کملے ، یملے چنگے آں
عقلاں جاون کھوتے چر ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ46)
کَنّاں وِچ ای دَسن گے
بازی لے گئے بازی گر ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ46)
۳۔ مرکب عددی
مرکب عدد ی دی تشکیل دو اعداد دی مدد نال ہوندی اے ۔ قدیم دکنی اردووِچ ایک دی جمع ’ ایکاں ‘ لکھن دا رواج ہاہ۔ احسا ن رانا دی شاعری وِچ مرکب عدد ی اپنے نویکلے رنگ دی بہار وِکھاندا پیا اے ۔ رُکھاں ،چھمکاں ،تِیلا تِیلا وغیرہ۔
رُکھاں اوہلے چھمکاں مار
پِینگھ چڑھائی پھرناں واں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ113)
مرلہ مرلہ رانےؔ دا
فرد کٹائی پھرناں واں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ113)
تِیلا تِیلا کر کے اوہ وی ہفیا اے
تِیلا تِیلاامیں وی ساڑی جاناں واں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ93)
ساتھوں دو دو کم نہیں ہوندے
اَکھاں رووَن دِل وی جاگے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ339)
۴ ۔مرکب عطفی مرکب عظمی یا معطوف بہ حرف
جدوں اکلا کلمہ یا ناقص کلام یعنی مرکب اضافی تے توصیفی وغیرہ دا عطف اکلا کلمہ یا کلام ناقص اُتے ہووے تاں ایس نوں وی مرکب ناقص تے کلام تام داہک جُز سمجھیا جاندا ہے ۔
مثالاں قفسہ داقحبہ خانہ، حافظہ ٔ رومان دی داستان عشرت،مس بہا بنو دی دھمال،رمزی دا چنڈو خانہ
لاٹُو وانگوں دنیا گھمّیں
کیہڑی گل تے پہرا تیرا ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ114)
رَیت دی چادر لے کے سُتّا
دَریا اکھیں رَڑکن لگا ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ90)
۵۔ مرکب ظرفی
ایس طرحاں دا مرکب اے جس نو ں بناون ویلے مظروف تے ظرف دی لوڑ پیندی اے ۔مثال دے طور تے قحبہ خانہ،چنڈوخانہ ،لنگر خانہ ،کُلّی ،پنگھوڑا
کُلّی دے ککھ اُڈ نہ جاون
بَدل وِسّاں گھو ل رہیا اے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ118)
رنگ بہ رنگیاں سِکّاں رنگ وِکھائے نیں
من دھرتی تے گُوہڑے بَدّل چھائے نیں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ97)
۶۔ مرکب امتزاجی
امتزاجی مرکب دو یادو توں ودھیک اِسماں نوں ہک جان کر دتاجاوے تاں ایس شکل وچ ساہمنے آ ندااے ۔ جسراں حافظہ ٔ رومان،مظفر گڑھ ،سیاہی وال، مکر وال ،کالا باغ ،ساجھووال
چِٹّا دِن اَے رَج رَج ویکھو
دُنیا ایہہ شرمانی وی نہیں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ44)
۷۔ بدل و مبدل منہ
لکھاری دے کلام دے وِچ ورتے جاون والے دو لفظ جنھاں وچوں ہک تے اپنی ذات دے لحاظ نال مقصود ہوووے ( بدل) پر دُوجے نال ایس نوں کوئی غرض اُکا نہ ہووے ( مبدل منہ) ۔
سپاہی سلطان دا پوتا نوید احسن لاہور وِچ پڑھداہے ۔ایتھے سپاہی سلطان جیہڑا مقصود بالذات ہے بدل ہے جدوں کہ نوید احسن مبدل منہ ہے ۔ مصبو کالا باغ دے قحبہ خانے وچ نچدی اے ۔
سُورج دی سلطانی وی نہیں
شاماں چُپ حیرانی وی نہیں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ43)
۸۔ عطفِ بیان
دو اِسماں نوں اِنج طرحاں بیان کرنا کہ پہلا اِسم دُوجے دی وضاحت کرے ۔احسان رانا نے عطفِ بیان دے ایس اسلوب نو ںچنگی طرحان اپنے کلام وِچ تھانہہ دِتی اے ۔
سارا قصہ کھول سنائیے
دِل نوں پُورَن فیر بنائیے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ136)
۹۔ تابع مہمل
جدوں کلام وچ کسے وی لفظ دے نال ہک لفظ ودھیک بولیا جانداہے تاں ایہو جہیا لفظ تابع مہمل اکھواندا ہے ۔ جیسے سچ مچ ،میل کچیل ،سود ا سلف وِچ مچ ،کچیل اور سلف تابع مہمل ہیں ۔
کسراں اُسّل وَٹے کھاوَن
لم سلمیاں راتاں ڈَس کے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ150)
۱۰۔ تابع موضوع
کلام دے وچ ایس طرحاں دے ودھیک با معنی لفظاں دا ورتارہ جیہڑے اپنے معنی تا ں نہ دیون پر لفظ دے نکھار وچ وادھا کر دیون ۔ایہناںلفظاں نو ںتابع موضوع آکھیا جاندا اے ۔
جسراں رونا دھونا ،چال ڈھال،کرنا کرانا تے لُک چُھپ وچ دھونا ،ڈھال ، کرانا تے چُھپ تابع موضوع ہن ۔
اَکھاں کدھرے لُک چُھپ کھیڈن
دِل وی اپنے گھر نئیں ہوندا ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ153)
خوش میں تیرے آؤن تے سی
شور شرابا ، جاؤن تے سی ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ341)
۱۱۔ تاکید تے موکد
اسم یا فعل دی چیتنا کر کے احسان رانا اپنے اسلوب نوں نکھار عطا کرن دا فن چنگی طرحاں سمجھدااے ۔اسم دی چیتنا تے لفظاں دی دُسر دے نال اثر وچ چوکھاوادھا کر کے احسا ن رانا نے اپنے اسلوب نوں طاقت دتی ہے ۔ جسراں ،سراسر ،چپکے چپکے ،گھر گھر ،چھابے چھابے ،
اِک شاطر دے مہرے بن کے گھر گھر اَگے چالاں
فیل،پیادے،فرزیں آخر ،شاطر ہتھوں مردے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ157)
چھابے چھابے وِچوں برکت اُڈّے گی
کیہڑا اے جو پُورا تولن والا اے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ148)
۱۲۔ تمیز تے ممیّز ہور عد د تے معدود !
ایہو جہے لفظ جیہڑے کسے اِسم یا جملے وِچ موجود شک ،ہیر پھیر یا اُلجھن نوں دُور کرن وِچ مدد کرن اوہناں نوں تمیز یا ممیز آ کھیا جاندا اے ۔حافظہ ٔ رومان حرص تے ہوس وِچ مِس بہا بنوتوں اگے اے ۔جلاد تشفی کنجڑا خست ، خجالت تے سفاکی وِچ بہرام ٹھگ دے قدماں دی دُھوڑ اے ۔ایتھے اُچے پدھر تے جاون دے بہوں سار ے سبب ہو سکدے ہن۔ایسے طرحاں کہاوت ’’ نہ نو من تیل ہوسی تے نہ رادھا نچسیں ۔‘‘ جدو ںصر ف ’ نو من‘ آ کھیا جاندا اے تاں بھلیکھا لگ جاندا اے۔ایس تو ں اگے جدوں ’تیل ‘ دی دس پائی جاندی اے تاں سارا کھیل سامنے آجاندااے ۔
بندیاں والی گل کیوں کردے
حدّوں ودھ بلنگے بندے
سب دے ہتھ اِچ چُھریاں چاقو
نکلے کیہڑی جنگے بندے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ 388)
۱۳۔ اسم فاعل ترکیبی
میں سُورج نوں خیمہ بناندا رہیا واں
ستارے نوں نوحا سناند ا رہیا واں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ310)
۱۴۔اسم مفعول ترکیبی
بُھکھے، ننگے ،ماڑے ویکھو
سوچاں وِچ اوہ تاڑے ویکھو ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ349)
۱۵۔اسم صفت ترکیبی
میتھوں ودھ حسِین وی نہیں
پیراں ہیٹھ زمین وی نہیں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ345)
۱۶۔ اسم مکبر
ویلے دی چڑھ کُچّھڑ بیٹھے
ماری لمّی چھال نہ ڈِگّے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ344)
۱۷۔ اسم مبالغہ
تولا رکھیا ،ماسے آگئے
تکڑی نوں وی ہاسے آ گئے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ304)
۱۸۔اسم تفضیل
ہولا وِکیا بھارا وِکیا
نقدیں چھڈ اُدھار اوِکیا ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ276)
۱۹۔اسم اشارہ و مشارُ الیہ
ساڈی خیر خیریت پُچھ کے
گنگلوآں توں مٹی جھاڑے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ272)
مرکب تام
ایس نوں جملہ مرکب یا مفید وی آ کھیا جاندااے تے نال ای ایہہ جملہ انشائیہ یا خبریہ وی ہو سکدااے ۔احسا ن رانا دے کلام وچ جملہ انشائیہ دیاں باراں قسماں پایاں جاندیاں ہن ۔ایس دیاں کجھ مثالاں تھلے لکھیاںجا رہیاں ہن ۔احسان رانا دی شاعری وچ جملہ انشائیہ دا ورتارہ اظہار تے ابلاغ دا بہوں چنگانتارہ کر دیندااے۔مرکب تے مفید قسم دے جملے ڈونگھی معنویت نو ں ساہمنے لے آ ندے ہن ۔ احسان رانا دی شاعر ی وِچ جملہ انشائیہ دے موقع تے مقام دی مناسبت نال ورتارے نال چون ڈھو ڈُھک گیا اے ۔
۱ ۔ امر
اوہ ہر دم میرے کول رہوے
ایہہ سار ی دنیا گول رہوے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ 85)
۲۔ نہی
فر نہ سورج ایدھر آیا
اِکّو شام سہانی ویکھی ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ 39)
پتھر ، گیٹے چُک دا جاواں
توںنہ ڈِگیں رُک دا جاواں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ 91)
۳۔ استفہام
ہویا کیہہ جے اَج دے بچے
آگُو ہو گئے واد ھو ہو گئے
میں نہ رویا میں نہ ہسیا !
بدّل کیوں بے قابو ہو گئے ؟ ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ41)
۴۔ تعجب
کوئل گیت سنائے کتھے
خشبو شہر وسائے کتھے
پنڈاں وِچ نہ شہراں دے وِچ
تازہ اَج ہوا اے کِتھے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ121)
۵۔ تحسین
محنت کش مزدور کسانو! شالا سُکھی وَسّو
شہر مرے دے چونکاں دے وِچ شہرمصر دے بردے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ158)
۶۔ انبساط
پیار ترے دی جھات اُڈیکاں
وِچھڑے دِن تے رات اُڈیکاں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ181)
۷۔ نِدا
گلیاں دے وِچ شور اے بابا
چوراں دے ہتھ مور اے بابا ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ196)
۸۔تاسف
کندھاں وِچ نہیںوَجدے بندے
گل نو ںآون اَج دے بندے
پیراں وِچ نیں پگاں ولیاں
کتھو ں تیکر بھج دے بندے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ192)
۹۔ قسم ( سونہہ )
پیار محبّت کدھر کدھر ونڈاں گا
اللہ جانے گھر گھر پھڈّے لگدے نیں ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ204)
۱۰۔ عرض( منت )
تیر ا ڈر خدایا ہوندا
سارا پندھ مُکایا ہوندا
آندے جاندے چھانویں بہندے
ہتّھیں بُوٹا لایا ہوندا ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ212)
۱۱۔ تمنا ( چاہ)
پُورے دِل دے چا نئیں ہوندے
ساتھوں ہاڑے پا نئیں ہوندے
ہتھیں دِتیاں دَندیں کُھلیاں
صدمے کئی بُھلا نئیں ہوندے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ231)
۱۲۔تنبیہہ
آون لگے جاون لگے
میرا گھر کیوں ڈھاون لگے
ایہہ وی سوچن والی گل سی
دُوجے دا حق کھاون لگے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ216)
جملہ خبریہ دیا ںقسماں
جملہ خبریہ نوں جملہ اسمیہ تے ر جملہ فعلیہ دو قسماں وِچ میں زیر بحث لایا جاندا اے ۔سب توں پہلاں جملہ اسمیہ دی حالت تے نظر پائی ویسیں :
جملہ اسمیہ
ایہو جہیا جملہ جس دے اجزا وِچ ایسا تعلق ہووے جس دے نال کلام نو ں مکمل کیتا جا سکے ۔دُوجے لفظاں وِچ کلام والے نوں ایس توں فائدہ تام ہووے تے کسے ہور بیان د ی یا وضاحت دی اُکا لوڑ نہ پووے ۔ایس قسم دا تعلق اسناد کہلاندا اے ۔ایس تو ں علاوہ جیہڑی شے نال تعلق ہووے اوس نوں مسند تے جس دے نال تعلق ہووے اوس نوں مسند الیہ آ کھیا جاندا اے ۔اوہ جملہ یا مصرع جیہڑامسند تے مسند الیہ تے مشتمل ہووے اوس نوں اسمیہ جملہ آ کھیا جاندااے ۔
جملہ فعلیہ
اِحسان رانا دے کلام وِچ جملہ فعلیہ دے استعمال دا کرشمہ دِل دا پَلُو کھچدااے۔جملہ فعلیہ بناون کارن شاعرنے ایس گل تے دھیان دتا ہے کہ تخلیقی عمل دے وچکار گھٹ توں گھٹ ایہہ ترلا کیتا جاوے کہ
فعل تے فاعل نوں مناسب تھاں دتی جاوے جسراں :
اندر بیٹھے باہر بیٹھے
سوچاں وِچ ای اکثر بیٹھے
رُکھاں اُتوں پنچھی اُڈّے
ساڈے سِرتے مُخبر بیٹھے ( احسان رانا : نظر اں کتھے ٹھہردیاں ،صفحہ351)
احسان رانا نے اظہار تے ابلاغ دی وادی وِچ قدم رکھدے ویلے ایہہ سوچ لیا کہ اوہ لہو بن کے پتھراں دے جگر وِچ اُترن د اترلا کرسیں ۔ایہو وجہ اے کہ اوہ قطرے وِچ دجلہ تے جزو دے وِچ کُل دا منظر وِکھا کے پڑھن والیاں نوں حیران کر دیندا اے ۔ ذوقِ سلیم رکھن والے ادب دے پڑھیار چنگی طرح سمجھدے ہن کہ جسراںدنیا دے باغ وِچ کھڑن والے تازہ پُھل اپنی دل کشی تے عطر بیزی دے منابع تو ں،تازہ تے رسیلے پَھل اپنی مٹھاس دے وسیلے توں ، نگھی چھاں دیون والے چھتنار اپنی ٹھنڈک توں ،خود رو جڑی بوٹے اپنیاں اداواں توں ،دریااپنی طغیانی توں، اُٹھدی جوانی اپنی جولانی توں ، بے پرواحُسن اپنی حشرسامانی توں ،نازتے انداز اپنی اُچی پرواز توں ،تلاطم خیزسمندر اپنی گہرائی توں ،نرم تے نازک کلام اپنی گرفت تے گیرائی توں ،شعلہ اپنی حدت توں ،جذبہ اپنی شدت توں ،گفتار اپنی پیکار توں ،رفتار اپنے اسرار توں ،وقار اپنے معیار توں ،شرافت اپنی نزاکت توں ، وفا اپنی جزا توں ، محسن کُش اپنے انجام توں ،پیمان شکن اپنی فطرت توں ،زندگی دے بکھیڑیاں وِچ اُلجھے ہوئے لوگ زمانے دے ہڑھ دے تھپیڑیاں توں، جھیڑیاں دے عادی ویلے دے نکھیڑیاں توں،زمانہ حال اپنے آون والے احوال توں ،لطیف جذبات درپیش خدشات توں ،روشن ضمیر اپنے سامنے بیٹھے سفہا دی جعل سازی توں ، جبر دی قوت تے ہیبت مظلوم دے صبر دی قوت توں ، حریت ضمیر اپنے خمیر توں ، خاک وِچ مِل جاون والا دانہ اپنی روئیدگی توں ، عشق دی قوت اپنی تاثیر توں ،سمے دا سم اپنے ثمر توں ،سادگی تے خلوص کسی منحوس حیلہ جُو توں ، اسماناں دی وسعت وِچ اُڈدے پرندے صیاد دی بیداد توں ، ہرچنگی تدبیر قدرت تے تقدیر دی لکھت توں بے نیازرہندیاں ہوئیاں اس نا تمام کائنات دی دمادم آون والی کن فیکون دی صدا تے لبیک کہندے نہیں ۔ انجے طرحاں احسان رانا وی ہک جری تخلیق کاروانگوں حق تے سچ دا جھنڈا اُچا رکھن لئی بہوں محنت کیتی اے۔ اپنے جذبات تے احساسات نو ںشعراں دی شکل وِچ پیش کرنا بہوں ریاضت،لگن تے انہماک دا تقاضا کردا اے ۔ ایس موضوع تے ممتاز امریکی نقادٹی ایس ایلیٹ( 1888-1965 :T. S. Eliot )نے ہومر کے بارے میں اپنے ایک مضمون وِچ لکھیااے :
"The only way of expressing emotion in the form of art is by finding an objective correlatiove; in other words ,a set of objects,a situation ,a chain of events which shall be the formula of that particular emotion;such that when the external facts,which must terminate in sensory experience,are given,the emotion is immediately evoked." (1)
اپنی شاعری وِچ احسان رانا نے اپنے دِل دی گل نو ں بڑی خوش اسلوبی نال لفظا ںدے قالب وِچ ڈھالیا اے ۔سوہنے لفظاں دی بنیاد تے اپنے فکر تے خیال دا تاج محل اُسار کے پڑھن والیاں نوں دنیا دے غم وِسار کے حوصلے تے ہمت نال اگے ودھن تے مائل کیتا اے ۔ صرف تے نحو دے علم بارے حقیقی شعور تے آ گہی احسان رانا دے اسلوب دااہم وصف اے ۔اپنے کلام دے اجزا دی مناسب ترتیب بناون لئی احسان رانا ہورا ںنے علم نحودا سہارالیا اے ۔ احسان رانا نوں ایس گل دا احساس اے کہ زندگی دیاں قدراں بہوں تیزی نال تبدیل ہو رہیاں نیں ۔روایتاں وی اس تبدیلی دی زد وِچ آ گئیاں نیں ۔اوس نوں معلوم اے کہ روایات نو ں اگے ودھان لئی تاریخی شعور دے بارے آ گہی دی ڈاہڈی لوڑ ہے ۔اپنے وڈکیاں دے علمی تے ادبی ورثے نوں تاریخ دے طوماراں وچ دبایا نہیںجا سکدا۔ایسے تاریخی شعور دے وسیلے نال احسان رانا نویں زمانے دی ضرورتاں دے مطابق تخلیقی عمل نوں جاری رکھن تے اصرار کردا اے ۔اوہ ماضی دی فکری میراث دی پنڈ چاکے منزلاں دی جستجو کرن دے بارے صلاح دیندا اے ۔دناں دے آئینے وِچ اپنی ہر ادا تے غور کرنا ویلے دی سب توںوڈی لوڑ ہے ۔احسان رانا ماضی دے قصیاں ،حال دے واقعات تے آون والے زمانے دے امکانات تے ڈُونگھی نظر رکھدا اے ۔ تاریخی شعور قدیم یونانی ادیب ہومر ( Homer)دے زمانے توں لے کے لمحۂ موجودتک کے علمی تے ادبی اثاثے نال ای فکری میراث نوںاپنے فکر و خیال دی اساس بناندا ہے ۔ ٹی۔ایس۔ایلیٹ داخیال ہے کہ محض گزرے ہوئے زمانے دے ’ ماضی پن ‘ دے احساس نوں تاریخی شعور نہیںآ کھیا جا سکداسگوں ایس واسطے ضروری ہے کہ ماضی دی فکری میراث نوں زمانہ حال کارن لائق صدرشک اثاثہ سمجھدیاں ہوئیاں چانن دے سفر وِچاپنے نال لے کے اگے ٹُریے ۔ اپنے تنقیدی اسلوب دے ہک نمائندہ مضمون روایت اور انفرادی ذہانت ( TRADITION AND THE INDIVIDUAL
مطبوعہ 1917ء وِچ اس نے روایت دے بارے وِچ ساریاں حقیقتاں توں پردہ ہٹایا اے ۔ماضی تے حال دے شعو ر تے روایتاں بارے ٹی ۔ایس ۔ایلیٹ لکھداہے :
if you want it you must obtain it by great Tradition is a matter of much wider significance.It cannot be inherited,and " labour .It involves in the first place ,the historical sense,which we may call nearly indespensable to anyone who would continue to be a poet beyond his twenty-fifth year;and the historical sense, involves a perception ,not only of the pastness of the past,but of its presence;the historical sense compels a man to write not merely with his own generation in his bones,but with a feeling that the whole of the literature of Europe from Homer and within it the whole of the literature of his own country has a simultaneous existence and composes a simultaneous order .This historical
sense ,which is a sense of the timeless as well as of the temporal and of the timeless and of the temporal together,is what makes a writer traditional."
.And it is at the same time what makes a writer most acutely concious of his place in time of his contemporancity.(2)
روایت کا جیہڑا تصور ٹی ۔ایس ۔ایلیٹ نے پیش کیتا ہے اوس توں ایہہ واضح ہو جاندا اے کہ انّھے واہ ،بھیڈ چال،نقالی ،چربہ سازی تے سرقے دی لعنت توں ہر صورت وِچ بچناچاہیدااے ۔رَوندے ہوئے رستیاں تے ٹُرنا بے بصری تے ذہنی افلاس دی دلیل اے ۔ احسان رانا ادب دیاں اُچیاں تے سُچیاں قدرا ں دا پارکھ اے ۔اوس نوں ایس گل دادُکھ اے کہ ظالم تے سفاک ،موذی تے مکار مفاد پرست بگھیاڑ دُکھی انسانیت اُتے ظلماں دے پہاڑ پئے توڑدے ہن ۔ دہشت گردی ،انتشار تے بد امنی ،خود غرضی تے آپا دھاپی نوں اوہ قومی وقار تے مِلّی یک جہتی لئی خطرے دی گھنٹی سمجھداے ۔حرم دی پاسبانی لئی نیل دے ساحل تو ںلے کے کاشغر تیک ہک مٹھ ہونا ساڈی روایت رہی اے۔اَج دے دور دا سب توں وڈا دھروہ ایہہ اے کہ معاشرتی زندگی وِچ کئی قسم دیاںعصبیتاں سر کڈھ رہیاں ہن ۔احسان رانا نے رنگ ،نسل دے فرق نو ں قومی وحدت لئی ہک بُرا شگون قراردتا اے ۔ ایس بارے اوہناں لکھیا اے :
سجّے پے گئے کھبّے پے گئے
اپنوں اپنے رستے پے گئے
کالے ،ڈبے،چِٹے ،چترے
راہیاں نوں اَج کُتے پے گئے
علمِ عروض تے لسانیات نال گہری دلچسپی رکھن والے نابغۂ روزگار پنجابی لکھاری احسان رانا نے علم صرف تے نحو دے ٹھیک تے بر محل استعمال نا ل احسان رانا نے اپنے فن نوںنوںاوجِ کمال تائیں پہنچا دتا اے ۔ پنجابی زبان تے ادب دا اُچے پدھر دا سوہجھو وان لکھاری احسان رانا معرفت دی اقلیم دا اوہ پُر اسرار مردِ خو د آگاہ ہے جس دی درویشی ،قلندری تے شانِ استغنا دے بارے میں بابا فرید الدین مسعو د گنج شکر (1173-1266) دا ایہہ شعر لکھ کے اجازت چاہواں گا ۔
مت ہوندی ہوئے ایانا ،تان ہوندے ہوئے نتانا
اَن ہوندے آپ ونڈائے ،کوئی ایسا بھگت سدائے
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
مآخذ
T.S.Eliot : Selected Essays , Faber and Faber Limited,London ,1932 ,Page 145 . 1.
T.S.Eliot : Selected Essays , Faber and Faber Limited,London ,1932 ,Page 14 2. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
