مکھ بندھ

سمرتیاں دی لوء
‘لٹ لٹ بلدا دیوا’ لاج نیلم سینی دا پلیٹھا کہانی سنگریہہ ہے۔ نیلم سینی ساہتک حلقیاں وچ، وشیش کر امریکی پنجابی ساہتک سرگرمیاں دے حوالے نال، اک چر پرچت ناں ہے۔ نیلم سینی دے پا پاٹھک پرشنسک اسنوں اک سنویدنشیل کوتری وجوں ہی نہیں، پنجابی لوک گیتاں وچوں پنجابی رہتل دے خوبصورت جھلکارے لبھّ لبھّ کے وکھاؤن والی پنجابیت دی اپاشک وجوں وی جاندے ہن۔ ‘عرجوئی’، ‘کانی دے گھنگرو’، ‘حرفاں دی ڈور’ اتے ‘عکس’ نامی چار کاو-سنگرہیاں وچ اسنے اپنے احساساں، جذباتاں نوں کاوک بمباں وچ بنھاں ہے۔ ‘ساڈیاں رسماں ساڈے گیت’ اتے ‘تیاں تیج دیاں’ نامی دو پستکاں وچ پنجابی سبھیاچار دے انمول خزانے نوں سانبھن اتے پرسارن دا وشیش اپرالا کیتا ہے۔ ‘انسانی ریل’ اتے ‘ون لٹٹل چائیلڈ’ اس دوارا رچت بال کاو-سنگریہہ ہن جیہڑے اسدی کاو سنویدنا دے سرل اتے سرس ہون دا پرمان بندے ہن۔
‘لٹ لٹ بلدا دیوا’ نامی ہتھلی پستک وچ نیلم سینی دی قلم نے اپنے انوبھواں اتے احساساں دے پرگٹاوے لئی کہانی دی ودھا نوں اپنایا اتے ازمایا ہے۔ دوجے ملکاں وچ وسّ رہے پنجابیاں ولوں لکھی اتے پنجابی ساہت دھارا وچ پرواسی پنجابی کہانی دے وشیش پرورگ وچ مہتو پا رہی کہانی وانگ، نیلم سینی دیاں کہانیاں دے پپرتکھن اتے پرپیکھ وچ پنجابیاں دی پرواس دوران ارجت کیتی پرواسی سنویدناف چیتنا ہی ہے۔ ایہناں، کہانیاں دے پیراڈائیم وچ پاٹھکاں نوں پرواس دے زوخماں اتے چاواں دے نال نال پرواسی ہوند دے ادریویاں، اداسیاں، دلگیریاں، توکھلے تسلیاں ورگے سسبھ کجھ دے نوتن جھلکارے ملن گے۔ گھراں، پریواراں، آپنیاں توں وچھڑن دا دکھ، بیگانے ملکاں وچ پکے پیریں ٹکن دی بے صبری، پرایاں دے انوکول ہون لئی بڑا کجھ برداشت کرن اتے اوپرے پرویش وچ چاہندے نہ چاہندے ڈھلن دی مجبوری ورگے بہت سارے انوبھو اتے احساس ہر پرواسی دی ہوند چیتنا دا مڈھلا اتے لاز لازم انگ بندے ہن۔ نیلم سینی دیاں کہانیاں وچلے پاتر وی ایہناں واٹاں نوں، تھوڑے بہتیے فرق نال، اسے قسم دیاں تانگھا اتے تراٹاں نال، طے کردے وکھائی دیندے ہن۔
پرواسی دے پینڈے نوں باہری پرویش تاں بکھم بناؤندا ہے، پرواسی شناختاں دا اپنا آتم وی کیویں اچھوپلے ہی استوں وکھ ہو کھلوندا ہے، اس ستھتی دے خوبصورت جھلکارے اس سنگریہہ وچ شاشامل کہانیاں، وشیش کر، ‘دھوئیں دے بدل’ اتے ‘سٹیزن شپ’ وچ ویکھے جا سکدے ہن۔ میزمان ملکاں دا عام رویہ پرواسی شناختاں نوں حاشیے ‘تے ہی نہیں رکھدا، ہر ویلے ہر طرحاں شکی اتے سازشی ہون دے گھیرے وچ وی ولدا ہے۔ ‘دھوئیں دے بدل’ نامی کہانی اس رویئے دا پرمان ہے۔ نائین الیوین دے حادثے توں بعد گرویر ورگیاں بھورے رنگ دیاں، پگّ داڑھی والیاں شناختاں ات وادی گردان دتیاں جاندیاں ہن۔ میزماناں ولوں اپنے ہی گھڑے قنوناں دے پکھاں پرماناں نوں لامبھے رکھ، گرویر ڈپورٹ کر دتا جاندا ہے۔ اس ڈپورٹیشن کرکے گرویر دے نال نال گرویر دیی پتنی اتے دھی نوں جیہڑے سنتاپاں گھاٹیاں وچوں لنگھنا پیندا ہے، سماجک قاعدے قنوناں وچ اوہناں دی بھرپائی سنوائی دی کوئی گنجائش ہی نہیں بنائی گئی۔
باہری پرویش تاں پرواسی نوں کھدیڑدا ہی ہے، پرواسی دا آتم وی اس نوں گھاٹیاں دیاں اطلاحاں دینوں باج نہیں آؤندا، اسدا خوبصورت بمب ‘سٹیزنشپ’ نامی کہانی وچ ویکھیا جا سکدا ہے۔ کہانی دے ویروے دسے ہن کہ میزمان ملک دی سٹیزن شِپ پاؤنا جیہڑا پرائی دھرتی ‘تے پکے پیریں ٹکن لئی پرواسی دیاں لوڑاں اتے چاہتاں دا سکھرلا سرا ہوندا ہے، نوں پراپت کردے وقت پرواسی دا آآتم، سنتشٹ جاں سہج ہون دی تھاں بری طرحاں چھٹپٹاؤندا ہے، اداسی دے عالم ‘چ گھردا ہے۔ پورے پندراں سال دی اڈیک بعد امریکہ دی سٹیزن شِپ لے رہی فرانسیسی عورت جدوں بڑے چاواں نال سارے شگن منا کے گھروں تری کہانی دی مکھ پاتر نوں پچھدی ہے کہ ‘ڈو یو تھنک یو لاسٹ یوئر مدر انڈیا’ تاں اوہ اپنے اندرلے بھاواں دا وریچن ہی نہیں کر رہی، اپنے پنڈ دیاں جوہاں وچ گھم رہے اتے ساتھ دینوں اک رہے مکھ پاتر دے آتم دے پرمانک آپے دی اطلاع وی دے رہی ہے۔ نیلم سینی دیاں کہانیاں اجہیاں اطلاحاں نوں ونّ سونے ڈھنگ نال پچھاندیاں تے تھاں پور تھاں سنبھالدیاں ہن۔ پرواس دے کینوس ‘تے چتری اس دی کہانی وچ گھرفمولواسف پنجابیت دے سروت گوڑھے رنگاں وچ حاضر ہی نہیں رہندے، اپنی سجند ہوند نال پنجابی شناختاں وچ ہمیش پرسنگ اتے مہتوپورن بنے رہن دا پرمان وی پرستت کردے ہن۔
نیلم سینی دیاں کہانیاں نوں پڑھدیاں، نیلم سینی دی کتھا سنویدناں دے جیہڑے دو مکھ پریرک فسروکار میرے ذہن وچ وکھرے تے وشیش روپ وچ ابھرے ہن، اوہناں وچوں پہلا ہے رشتے اتے دوجیاں ہن سمرتیاں۔ منکھی برتانت وچ، انج تاں ایہہ دوویں، مڈھ قدیم توں، اتھاہ مہتو رکھن والے تھیم ہن۔ اڈو اڈّ لولوک سموہاں دا برتانت رشتیاں دے دریغاں فریباں دیاں ونّ سونیاں پیشکاریاں نال ہی نہیں، سمرتیاں دیاں شکتی شالی دخل اندازیاں نال وی مالامال ہے۔انسانی تہذیب دا اتہاس ایہناں دوہاں نوں منکھ دے مول اتے مونہہ زور موہ سروتاں وجوں پچھاندا تے پرمانت کردا آیا ہے۔
سمکال دی بہتی کہانی لوبھاں، سوارتھاں، ہوس اتے ہؤمے نال پلیت ہوئے رشتیاں دی بات پا رہی ہے پر نیلم سینی دی کہانی دی اس پرتھانء وکھرتا ایہہ ہے کہ اسدی کہانی اس بھارو ریت دے الٹ ساویں سکھاویں رشتیاں نوں فوکس وچ لے رہی ہے۔ اس پراگے وچ شامل گیاراں کہانیاں وچوں نوں کہانیاں دے کیندر وچ پتی پتنی دا رشتہ ہے پر کسے کہانی وچ وی ایہہ رشتہ ٹکرا وچ نہیں۔ بلکہ ‘لٹ لٹ بلدا دیوا’، ‘سٹیزن شپ’، ‘دھوئیں دے بدل’، ‘پچھتاوے دی اگّ’، ‘مڑدا پھیرا’، ‘دھرتی دا پرچھاواں’ ورگیاں ساریاں کہانیاں وچ پتی پتنی اک دوجے ‘تے وشواس کردے، اک دوجے دے سہائک بندے، اک دوجے نوں ذاتی تے جذباتی طور ‘تے سمردھ کردے وکھائی دیندے ہن۔ ایہناں کہانیاں وچ پتی پتنی دا رشتہ ہی نہیں، ماں دھی، ماں پت، بھین بھرا، نند بھرجائی، سسّ نونہہ ورگے سنگ ساکاں دے نال نال مترتا دے ساتھ وی سکھاویں ستھتی وچ چترے گئے ہن۔ نیلم سینی رشتیاں دی سکاراتمک اورجا نوں اچیچے طور ‘تے کہانی وچ گنددی اتے کہانی نوں سکھانتک انت نال مکاؤندی ہے۔ ‘روحانی’ کہانی وچ جے نونہہ سسّ دے رشتے وچ تناؤ جاں پھکّ پیدا ہوندی ہے تاں دادی پوتی دا رشتہ ستھتی نوں مڑ سکھاویں ستھتی وچ لے جاندا ہے۔ اسے طرحاں ‘مڑدا پھیرا’ وچ جے ماں دی، دھی دے نالوں انتر دھرمی ویاہ کرواؤن کرکے ٹُٹدی وی ہے تاں کہانی دے انت ‘تے رشتے نوں سویکاردی وکھائی گئی ہے۔
نیلم سینی دیاں کہانیاں دی اس سکھانتکتا دا ایہہ بھاو کداچت نہیں کہ ایہناں سکھاویں رشتیاں ‘تے کوئی مصیبتاں نہیں بندیاں، ایہناں دی زندگی وچ بھیڑاں نہیں پیندیاں۔ موت، بیماریی، وچھوڑے ورگیاں بندے دے وسوں باہریاں بھیڑاں ایہناں کہانیاں وچ تھاں پور تھاں لبھن گیاں پر ایہناں دکھ دیاں گھڑیاں وچ رشتے ہی ڈھارس اتے طاقت بندے دکھائی دین گے۔ رشتیاں دی اس ٹیک نوں نیلم سینی نے کہانیاں دے تھیم وانگ اساریا تے نبھایا ہے۔ منکھی رشتیاں اتے وہاراں دے کوڑ کپٹ اتے کوجھ نوں وی اُسنے کہانیاں دا وشا بنایا ہے۔ ‘چہرے’ کہانی وچ تاںں ساہتکاراں دے دو نمبری رشتیاں نوں ہی فوکس وچ لیندی ہے۔ اوہناں دے دمبھ فریب نوں اوہناں دے ہی بولاں، کارجاں، چالاں، وہاراں وچوں پکڑدیاں اتے ویڈیو وائرل کرن دی جگت نال سوشل کردیاں اسنے تکڑا طنز سرجیا ہے۔ سوشل میڈیئے دی چکمہ دین والی پھرتی، دوجیاں دے کنّ چکاؤن والی برتی اتے ویکھن والیاں دی کونی اُتسکتا ودھاؤن والی ویڈیو نوں ٹائیٹل دتا گیا ہے:
‘دیس ودیش وچ وسدے اکھوتی ساہتکاراں اتے سوجھواناں دی ناکاراتمک نفسیات، دوہرا کردار اتے کھوکھلا پن دیکھدے ہی دنگ رہِ جاووگے۔’
کہانی اپنی چوٹ صحیح ڈھنگ نال صحیح تھاں لاؤن لئی کارگر جگت تلاشدی ہے۔ اسے طرحاں سنتالی دے بٹوارے، پنجاب سنکٹ دوران ہوئے خون خرابے اتے بے قصوراں دیاں انیائیاں موتاں دی تراسدی وچوں لنگھے پنجابیاں دے اکہِ درد نوں ‘چیس’ کہانی دے ویرویاں وچ بندیاں کہانی اوہناں گناہ گاراں ولّ انگل کرنوں نہیں اکدی جنہاں دی ہؤمے، ہوس اتے بے رحمی نے پنجاب دے ویڑھیاں وچ موت دا تانڈو نچائی رکھیا۔ گھلوکارا دوِس مناؤندے، خالصتان زندہ باد دے نعرے لاؤندے لوکاں وچوں کہانی اکو ویلے اوہناں لوکاں دی ‘چیس’ وی پکڑدی ہے جیہڑے سوچدے نے کہ ‘سانوں نہیں چاہیدا مڑ اوہو خون خرابہ… نہیں چاہیدا کوئی ہور بٹوارا…کی کرنا اسیں اک ہور…’ اتے دوجے پاسے اوہناں لوکاں دی چیک دی نشاندیہی کرنا وی نہیں بھلدی جیہڑے اقبال کردے نے ‘اس گناہ وچ کتے میں وی شامل سی’۔ دوویں کہانیاں شبدی نشتراں نال ہی جھوٹھ اتے لوبھ دے چھلاں بھلاندریاں نوں لبھّ لیاؤندیاں ہن اتے انسانی رشتیاں نوں سچ اتے سہچار دا پلہ پھڑاؤندیاں ہن۔
نیلم سینی دی کہانی انسانی رشتیاں وچ وشواس جگاؤندی ہے۔ ساڈا ساڈے موہ سروتاں وچ وشواس پکا کردی ہے۔ اسدیاں کہانیاں وچ رشتیاں دی بھوتک انہوند وچ وی رشتیاں وچ جیوے ساویں سکھاویں پل بولاں یاداں دے روپ وچ پاتراں دی دھروہر بندے اوہناں نوں اورجت کردے ہن۔ ‘لٹ لٹ بلدا دیوا’ کہانی دی میں پاتر پتی دی موت دا صدمہ پتی دیاں نگھیاں یاداں دے ے سہارے ہی سہِ رہی ہے۔ اپنی اکلتا نوں، اپنے توکھلیاں نوں، اپنی رہندی زندگی دی ویونتکاری نوں جس وشواس ‘تے اوہ آشرت کر رہی ہے، اوہ وشواس اُسدے اتیت دے سمرن وچ نہت ہے۔ اپنے اندرلے سہج اتے جلوء نوں ریکھانکت کردیاں اوہ کہہ رہی ہے:
میرے من مستک وچ سدیوی پریم دی بتی وٹّ کے دھریا دیوا، وشواس دے تیل نال لٹ لٹ بل رہے۔ اس دی لوء میری روح رشناء رہی ہے۔
سمرتیاں نیلم سینی دی کہانی وچ جگت ہی نہیں بندیاں، تھیم وی بندیاں ہن۔ انج تاں پرواسی کہانی دا شاستر سمرتیاں دوآلے ہی اسردا ہے کیونکہ پرواسی شناختاں دا سار اتے بھار دھکڑ اتے مونہہ زور سمرتیاں ہی بندیاں ہن پر نیلم سینی دی کہانی وچ ایہہ سمرتیاں ڈاڈھیاں ہو کے نہیں ٹکردیاں۔ ‘ڈاروں وچھڑی کونج’، ‘لوک گیتاں دی رانی ماں’، ‘دھرتی دا پرچھاواں’، ‘پچھتاوے دی اگّ’ جاں ‘مڑدا پھیرا’ ورگیاں ساریاں کہانیاں وچ کیندری تھاں سمرتیاں ہی ملی بیٹھیاں ہن پر ساریاں کہانیاں وچ ایہہ پرواسی من نوں ڈھارس دے رہیاں ہن، تکڑا بنا رہیاں ہن، جڑھاں والی طاقت مہیا کروا رہیاں ہن۔ مول واس دے سروت پرواسی ہوند لئی سکدے نہیں ، وراثتاں وانگ سمرتیاں دی لوء کردے وکھائی گئے ہن۔ نیلم سینی دی کہانی دا ایہہ انداز وی پرواسی برتانت دے بھارو چلن توں وکھرا ہے، جتھے سمرتیاں نوں سمردا پرواسی ہیرویاں، وگوچیاں دے ردن وچ سمٹدا جاں مولواس دے بدل جان کرکے بدزن ہویا ہی چتریا جاندا ہے۔ نیلم سینی دیاں کہانیاں دے پتار اپنیاںں لوکیشناں نال سنبندھ بناؤندے ہن، اوہناں لوکیشناں وچ واپر رہے سماجک ورتاریاں پرتِ سمجھ بناؤندے ہن پر اپنیاں مول شناختاں نال ڈونگھی تے سجند سانجھ پگاؤن دا چاء وی رکھدے ہن۔ ‘لٹ لٹ بلدا دیوا’ وچلی ماں اپنے پتر نوں اوہناں ملکاں دی نویں پیڑھی وچ چل رہے ‘ہیزنگ’ ورگے کچکراں توں سمجھداری نال بچاؤنا چاہندی ہے۔ ‘مڑدا پھیرا’ وچلی ماں اپنیاں دھیاں نوں پنجابی سکھاؤنا چاہندی ہے تاں کہ اوہ نانی نال گل بات کر سکن۔ ایہہ توازن ہے جیہڑا پنجابی ڈائس پورے دیاں ولکھن شناختاں نوں برقرار رکھن لئی لوڑیندا ہے۔ نیلم اپنیاں کہانیاں وچ پاتراں راہیں اجیہے توازناں نوں ہی کتھا بمباں وچ ڈھالدی ہے اتے اسدی کتھا درشٹی دا سکاراتمک رویہ ایہناں پیشکاریاں نوں سہج، سکھاواں اتے انکرنیوگ بنا دندا ہے۔
نیلم سینی دی جذبیاں گُدھی بھاشا اسدی کہانی دی اک ہور پچھان بندی ہے۔ ایہہ بھاشا اسدیاں کہانیاں نوں کویتا ورگیاں ویگ مئی اتے سرس بنا دیندی ہے۔ رشتیاں دیاں، گھر پریوار دییاں، پنڈاں جُوہاں دیاں، لوک ریتاں اتے لوک گیتاں دیاں سکون دین والیاں یاداں، آہٹاں، انبھوتیاں نوں اوہ کہانی وچ وی کویتا وانگ پروندی ہے۔ مینوں یقین ہے کہ ایہناں کہانیاں نوں پڑھدیاں پاٹھک اس بھاشائی کاوکتا رسکتا نوں تاں مانن گے ہی، اپنے موہ سروتاں پرتی ہور سچیت، سجگّ اتے سترک ہون گے۔ میں اس نیاری اتتے سکاراتمک سنویدنا والی کہانی رچن لئی نیلم سینی نوں مبارک دیندی ہاں اتے ‘لٹ لٹ بلدا دیوا’ کہانی پراگے نوں خوش آمدید کہندی ہاں۔
لاج نیلم سینی دی قلم لئی ڈھیر ساریاں شبھ اچھاواں نال،
دھن ونت کور
سابقہ ڈین، بھاشاواں
پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ۔