ليکڪ: ڊاڪٽر عبدالرئوف
اسان پنهنجي روزاني جي زندگي ۾ پنهنجي آس پاس پاڻ سان لاڳاپيل ماڻهن جو گهرائي سان مشاهدو ڪندا آهيون ۽ اُنهن جي ذهني ڪيفيتن، حرڪتن، عملن ۽ اُنهن جي ڪردار تي اسان جي نظر هوندي آهي. اِنهي مشاهدي جي بنياد تي اسان ماڻهن کي سُٺي ۽ خراب هجڻ جو سرٽيفڪيٽ ڏيندا آهيون. ڪنهن ماڻهو جي سنجيدگي سان ويهڻ کي ڏسي ڪري اسان اُنهي شخص بابت اِهو رايو قائم ڪندا آهيون ته شايد هي شخص ڪنهن سوچ ويچار ۾ گم آهي. ڪنهن ماڻهو کي مايوس ڏسي ڪري اِهو اندازو لڳائيندا آهيون ته پڪ سان هن کي ڪا ڳڻتي آهي يا هن سان ڪو فريب وغيره ٿيو آهي. اسين بد مزاج ۽ جهيڙيڪار ماڻهن سان ملڻ کان پاسو ڪندا آهيون. پر جڏهن اسان جي سامهون، اسان جو ڪو دوست اچي ويندو آهي ته اُنهي جي چهري کي ڏسڻ مهل اسان جي اندر ۾ سرهائي محسوس ٿيندي آهي ۽ اُنهي سان ملڻ لاءِ پاڻهي ڄاڻ قدم اڳتي وڌائڻ شروع ڪندا آهيون. اِهڙي نموني ڪنهن تنظيم يا گروھ جي ڪنهن خاص فرد کان متاثر ٿي ڪري اسان اُنهي تنظيم يا گروھ جا حصا ٿي پوندا آهيون. دُڪاندار پنهنجي گراهڪ جي اصليت ۽ حيثيت کي ڏسي ڪري اُنهي سان سندس مزاج مطابق گفتگو ڪندو آهي. اِهڙي ئي نموني هڪ مقرر يا اُستاد به پنهنجي سامهون ويٺل ميڙ يا مجموعي کي ڏسي ڪري اُنهي طرز انداز ۾ گفتگو ڪندو آهي.
علم نفسيات جو جامع ۽ سائنسي مطالو
اڄ جي دور ۾ هر ماڻهو پنهنجي واسطي ۾ رهندڙ ماڻهن متعلق ڪجھ نه ڪجھ تجربي ۽ مشاهدي جي بنياد تي ڄاڻي وٺندو آهي ته آيا سامهون وارو ماڻهو ڪيتري قدر معتبر ۽ معزز آهي. سندس سوچڻ جو اِهو انداز کيس گهڻن ئي جڳهن تي ڪم ايندو آهي ۽ زندگي ۾ ڪاميابي توڙي ڪامراني ۾ سندس اِها صلاحيت مددگار ثابت ٿيندي آهي. اِنهي جي مقابلي ۾ اُهو شخص جيڪو پنهنجي آس پاس توڙي پنهنجي ماحول کان بي خبر رهي ٿو، اُن کي زندگي ۾ ڪافي تڪليفن کي منهن ڏيڻو پوي ٿو ۽ ماڻهن سان ميل جول توڙي آئي ويل ڪم اچڻ واري اصلاح کان محروم رهي ٿو. ماهر نفسيات به انساني ڪردار ۽ انساني عملن جو مطالعو ڪندا آهن. پر عام ماڻهو جي مقابلي ۾ سندس مطالعو جامع ۽ سائنسي طرز عمل وارو مطالعو هوندو آهي. ماهر نفسيات، انساني خواهشن، حرڪتن، لاڙن ۽ انداز فڪر کان وٺي ڪري اُن جي روزاني زندگي ۾ پيش ايندڙ مونجهارن ۽ تضادن جو به باقاعده سان جائزو وٺندا آهن. اِنهي جائزي مان فائدو وٺندي ماهر نفسيات سامهون واري ماڻهو کي مستقبل ۾ درپيش ايندڙ واقعن بابت پيشن گوئي ڪندا آهن ۽ زندگي جي ڪافي متضاد معاملن ۽ مونجهارن ۾ رهنمائي پڻ ڪندا آهن. ذهني زندگي جي اِنهي جائزي ۽ انساني ڪردار جي هن جامع مطالعي توڙي تعميري رهنمائي جو نالو علم نفسيات آهي.
علم نفسيات
علم نفسيات انتهائي پراڻو علم قطعي ڪونه آهي. پنهنجي پاڻ کي توڙي ٻين کي سمجهڻ وارو شوق حضرت انسان ۾ ازل کان ئي موجود آهي. انساني فڪر ۽ ڪردار کي سمجهڻ لاءِ باقاعده مشاهدن ۽ تجربن جو جيڪو سائنسي سلسلو شروع ٿيو آهي اُنهي کي تمام گهڻو نه بلڪ ٿورو عرصو ٿيو آهي جنهن جي بنياد تي هن علم کي جديد علم چئي سگهجي ٿو. هن ڪائنات ۾ مختلف شيون موجود آهن، جن کي مختلف شعبا پنهنجي تحقيق جو موضوع بڻائن ٿا. ڪافي شُعبا بي جان شين جي مطالعي ڪرڻ ۾ مهو آهن ته وري اُتي ئي ڪجھ شعبا انسان، حيوان، پکي پکڻ توڙي گُل ٻوٽن تي تحقيق ڪري رهيا آهن. اِنهي نموني انساني زندگي جي مختلف پهلوئن کي جاچڻ لاءِ کوڙ سارا شعبا انهي ڪم ڪار ۾ رُدل آهن. نفسيات جي علم جو شمار اُنهن شعبن ۾ ٿيندو آهي جيڪي انساني ذهن جي گوناگون پهلوئن سان لاڳاپيل آهن. اِنهي قسم جي علمن ۾ علم نفسيات کي سڀني کان برتري حاصل آهي. علم نفسيات جون کوڙ ساريون شاخون آهن جيڪي انساني زندگي جي مختلف شعبن تي تجزيا ڪن ٿيون ۽ اُنهن بابت معلومات فراهم ڪن ٿيون.
علم نفسيات ۽ جديد زندگي
علم نفسيات جي مختلف قسمن جي شاخن جي تحقيق، اسان جي زندگي جي مختلف پهلوئن تي تمام گهڻي روشني وڌي آهي. جنهن سان اسان کي انساني زندگي جي گهرائين ۽ وسعتن کي سمجهڻ ۾ مدد ملي آهي. جيڪڏهن اسان کي تعليم جي شعبي ۾ تدريسي عمل بابت علم نفسيات آگاهي ڏني آهي ته اُتي ئي اسان کي مزدور جي محنت کي سمجهڻ جي سگھ، ڪارخاني جي ماحول کي خوشگوار بنائڻ ۽ ڪم جي رفتار کي وڌائڻ جو طريقو به علم نفسيات مان ئي ملي ٿو. جنهن تي عمل ڪري صنعتي دنيا ۾ هڪ وڏو انقلاب آڻي سگهجي ٿو. ذهني بيمارين کي سمجهڻ ۽ ذهني مونجهارن جي علاج کي ڳولهي لهڻ وقت اسان علم نفسيات جا احسان مند رهندا آهيون ڇو ته هن علم جي ئي مدد سان انساني ذهن جي کوڙ سارن پوشيده پهلوئن جو پتو پيو آهي. علم نفسيات اسان کي ازدواجي زندگي کي خوشگوار بنائڻ جا درست طريقا، ٻارن جي پرورش، روزاني جي زندگي ۾ برپا ٿيندڙ حادثن کان ۽ غير متوقع پريشانين سان جهيڙن جو فن به عطا ڪري ٿي. زندگي جو اهڙو ڪوئي شعبو ڪونه آهي جنهن بابت علم نفسيات ڪجھ نه ٻڌايو هجي.
تعليمي نفسيات
هر ماڻهو پنهنجي زندگي ۾ مختلف مرحلن مان گذري ڪري ڪافي شيون پاڻهي ڄاڻ سکندو وٺندو آهي. سندس واسطو مختلف ماڻهن، شين ۽ حالاتن ۽ واقعن سان پوندو آهي. اِنهي سلسلي ۾ کيس سکڻ لاءِ ڪافي ڪجھ ملندو آهي. اِنهي طريقي ماڻهو مشاهدو ڪندو آهي. سکندو آهي. ڪوئي رايو قائم ڪندو آهي. ڪنهن ڪم متعلق ارادو ڪندو آهي. اڳتي هلي ڪري ارادن تي عمل ڪندو آهي. اِنهي نموني سندس سموري ڄمار ڄڻڪ مڪمل احساسن جي گهيري ۾ قابو ٿي ويندو آهي. اِنهن تجربن ۽ مشاهدن ۾ سندس ذهني ۽ جسماني واڌ ويجھ ٿيندي آهي. اِنهي سکيا واري عمل کي ئي تعليم چوندا آهن. تعليمي نفسيات، علم نفسيات جي هڪ اهڙي شاخ آهي جيڪا تعليم جي بابت مختلف پهلوئن جو سائنسي انداز ۾ مطالعو ڪندي آهي. هي علم اُنهن سڀني عنصرن جو ويجهي کان جائزو وٺندي آهي جيڪي انساني اوسر ۽ واڌ ويجھ تي اثر انداز ٿيندا آهن. تعليمي نفسيات جا ماهر پنهنجي تجربي، مشاهدي ۽ علمي جائزي جي بنياد تي تعليم جي حاصلات ۾ پيش ايندڙ مشڪلاتن ۽ مونجهارن جا حل ڳولهيندا آهن ۽ انهن جي مدد سان تعليم حاصل ڪرڻ واري مرحلي کي آسان کان آسان تر بنائڻ لاءِ حڪمت عملي جوڙڻ شروع ڪندا آهن ۽ پوءِ سائنسي بنيادن تي اصول ۽ ضابطه قائم ڪندا آهن ۽ اُنهن جي مدد سان تعليمي ادارن جي اندر ملندڙ تعليم کي فروغ ڏيڻ لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪندا آهن. تعليمي ماهر ۽ علم نفسيات جا ماهر، ماڻهو جي مشاهدن، تجربن، ۽ آزمائشن کان فائدو حاصل ڪرڻ لاءِ علم نفسيات جي علم کان مدد وٺندي ڪجھ اصول ۽ ضابطه ٺاهيندا آهن جنهن جي بنياد تي تدريس جو عمل ڪارڳر نتيجا مهيا ڪندي آهي. انهي کان علاوه انهن ساڳين اصولن ۽ ضابطن کي استعمال ڪندي علم تدريس جي عمل ۾ اصلاح ۽ ترميم واري جُز کي به هٿي ڏني ويندي آهي.
تعليمي نفسيات جي ڪشادگي
تعليمي نفسيات، تدريس جي عمل ۾ خاص طور تي نفسيات جي اصولن جو عملي جامو آهي. هن علم جي ماهرن جي چوڻ آهي ته تعليمي ادارن ۾ پڙهندڙ شاگردن جي ذهني، جسماني توڙي شخصي تعمير لاءِ علم نفسيات جي اصولن کان مدد وٺندي انهن کي بهتر تعليم سان گڏ بهتر تربيت به ڏئي سگهجي ٿي. تعليمي نفسيات نه صرف علم نفسيات جي هڪ شاخ آهي بلڪ اڃا به ائين کڻي چئجي ته هي علم الڳ سان هڪ مڪمل جداگانه حيثيت رکندڙ مضمون آهي. جنهن جا پنهنجا ڪجھ اصول، ضابطه ۽ حدون مقرر ٿيل آهن. تعليمي نفسيات جون ڪجھ اهم ۽ بنيادي خصوصيتون هي آهن ته هي علم تعليم سان لاڳاپيل بنيادي حقيقتن، اصولن ۽ ضرورتن جو مجموعي ضابطو آهي. تعليمي نفسيات جو بنياد اهڙن حقيقتن تي رکيو ويو آهي جن جو مشاهدو ڪري سگهجي ۽ جن کي سائنسي بنيادن تي پرکي سگهجي. مطالعي، تجزي ۽ تحقيق جي لاءِ هن علم وٽ پنهنجا مخصوص طور طريقا موجود آهن. تعليمي نفسيات پڙهائڻ جي صحيح ۽ غلط طريقن جي نشاندهي ڪرڻ سان گڏوگڏ اهو پڻ ٻڌائڻ ۾ مددگار ٿئي ٿو ته شاگردن تي پڙهائي جو ڪيترو اثر ٿي رهيو آهي؟ اِنهي ڳالھ ۾ ڪو شڪ ڪونه آهي ته علم نفسيات ٻين علم جي ڀيٽ ۾ جديد ۽ نئون علم آهي. جيتوڻيڪ هن علم ٻين علمن کان به چڱو خاصو فائدو ورتو آهي. جئين فلسفي جي علم کان، عمرانيات جي علم کان، طب کان توڙي حساب ڪتابن واري علم کان. انهي کان علاوه مطالعي جا چند اهڙا شعبا به آهن جيڪي مڪمل طرح سان علم نفسيات سان لاڳاپيل آهن. تعليمي دنيا ۾ وري چند اهڙا شعبا پڻ آهن جن جو تعليمي نفسيات باقاعده سان مطالعو ڪندي آهي. مختلف مضمونن کي پڙهائڻ جا سائنسي طور طريقا، تعليم جي دوران شاگردن ۽ اُستادن کي پيش ايندڙ مونجهارن جا سائنسي طرز جا تجزيا ۽ حل، شاگردن جي گروھ بندي ۽ اُنهن ۾ باهمي مدد جي طريقڪارن کي اُجاگر ڪرڻ ۾ تعليمي نفسيات پڻ مددگار ثابت ٿيندي آهي. شاگردن جي فطري لاڙي توڙي پسند ۽ ناپسند کي سامهون رکڻ ۾ هي علم تعليمي ماهرن لاءِ راھ هموار ڪري ٿي.
تجربو: مشاهدو جيڪڏهن سائنسي طريقي سان اهڙي ماحول ۾ ڪيو وڃي جنهن ۾ مشاهدو ڪندڙ کي اختيار حاصل هجي ته اُن کي تجربو چيو ويندو. مثال طور: گهر جي ڇت تي ويهي ڪري ڪڪرن مان پيدا ٿيندڙ بجلي (کنوڻ) جي تجلي جي منظر کي ڏٺو وڃي ته اِن عمل کي مشاهدو چيو ويندو ۽ اِنهي جي برعڪس تجربي گاھ (سائنس ليبارٽري) ۾ هٿرداو طريقي سان اِنهي ساڳي بجلي جي چمڪاٽ کي پيدا ڪرڻ واري عمل کي تجربو چيو ويندو. جئين ته تجرباتي طريقن جو گهڻو استعمال طبعيات ۽ اُنهي سان لاڳاپيل ٻين طبعي علمن ۾ ٿيندو آهي. تڏهن به تعليمي نفسيات هن طريقي کان گهڻو فائدو حاصل ڪيو آهي. تعليمي حساب سان ترقي يافته ملڪن ۾ نفسياتي تجربا گاھ ٺاهيا ويا آهن جن ۾ تعليم جي مختلف موضوعن تي مبني تجربا ٿيندا رهندا آهن. مثال طور تي جيڪڏهن نفسياتدان اِهو معلوم ڪرڻ چاهين ته سائنس جي پڙهائي ۾ ٻڌڻ وارا آلات ڪئين ڪم ڪن ٿا ته پوءِ اُهي هن موضوع جو تجرباتي مطالعو ائين ڪندا جو ساڳي ئي ڪلاس جي هڪ جيتري ذهانت رکندڙ شاگردن جا ٻه گروھ ترتيب ڏيندا ۽ اُنهن کي ٻن گروپن ۾ ورهائي ڪري پوءِ هڪڙي گروھ کي ٻڌڻ جا جديد آلات ڏنا ويندا ۽ ٻي گروھ کي جديد آلاتن جي بغير ائين ئي روايتي طريقي سان پڙهايو ويندو. انهن ۾ پهرين گروھ کي تجرباتي گروھ (Experimental Group) چيو ويندو ۽ ٻي گروھ کي قابو ڪيل گروھ (Controlled Group) چيو ويندو. اِهڙي ريت هي تجربو ڪجھ مخصوص ڏينهن تائين جاري رهندو. جنهن جي پڄاڻي تي اِنهن ٻنهي گروھن کان سائنس جي ڄاڻ متعلق پُڇا ڳاڇا ڪئي ويندي. جيڪڏهن هن تجربي ۾ پهرين گروھ کي ٻي گروھ تي ڪاميابي حاصل ٿئي ته پوءِ اِهو نتيجو ڪڍيو ويندو ته ٻڌڻ جا جديد آلات واقعي ضروري آهن ۽ اُنهن کي علم تدريس ۾ ڪتب آندو وڃي. جيڪڏهن ٻي گروھ کي پهرين تجرباتي گروھ تي ڪاميابي ملي ٿي ته پوءِ اِهو نتيجو اخذ ڪيو ويندو ته ٻڌڻ جي جديد آلاتن جو علم تدريس جي عمل ۾ فائدو ڏيندڙ ڪونه آهن.
تجرباتي طريقي جون خوبيون ۽ خاميون
گذريل ڪجھ عرصي کان تعليمي دنيا ۾ تجرباتي طريقي کي وڏي مقبوليت حاصل رهي آهي. مختلف عنوانن جي اهميت ۽ افاديت کي معلوم ڪرڻ لاءِ تجربي جو ئي سهارو ورتو ويو آهي. تجرباتي عمل سان شاگردن جو پڙهائي طرف ڌيان به وڌي ٿو ۽ اُنهن جو سکڻ توڙي سيکارڻ واري عمل ۾ دلچسپي به پيدا ٿئي ٿي. اِنهي ڳالھ ۾ ڪو شڪ ڪونه آهي ته تعليم جي دنيا ۾ جيڪي به انقلاب برپا ٿيا آهن يا جيڪا به بهتري آئي آهي سو سڀ ڪجهه تجربن جو ئي نتيجو آهي. تجربي وسيلي اِهو پڻ معلوم ڪيو ويو آهي ته شاگردن لاءِ مواد کي دلچسپ ڪئين بڻائجي؟ ٻارن کي پڙهائي دوران بور ٿيڻ کان ڪئين محفوظ رکجي؟ پڙهائي ۾ ٻارن جي عدم دلچسپي کي دلچسپي ۾ ڪئين تبديل ڪجي؟ اِهڙي نموني تعليمي ادارن جي ماحول کي خوشگوار ۽ وڻندڙ بنائڻ لاءِ انهن تعليمي ادارن ۾ کوڙ سارا تجربا ڪيا ويا آهن ۽ هلندڙ دور ۾ اڃا به تجربا ٿين ٿا. تعليمي نفسيات جي نوعيت ۽ وسعت کي سمجهڻ لاءِ سندس ڀيٽ فلسفي سان ڪري سگهجي ٿي. تعليمي فلسفو تعليم حاصل ڪرڻ جي مقصدن متعلق موجود نظريي کي واضع ڪري ٿو. مثال جي طور تي تعليمي فلسفو اسان کي اسان کي اهو ٻڌائي ٿو ته علم حاصل ڪرڻ جو مقصد ڇا هجڻ گهرجي؟ شاگردن جو ڪهڙن تعميري قدرن، معيارن ۽ رجهانن ڏانهن لاڙو هجڻ گهرجي؟ تعليم جي نصاب جي نوعيت ڪئين هجڻ گهرجي وغيره وغيره. اِنهي جي برعڪس تعليمي نفسيات اسان کي ٻڌائي ٿو ته تعليمي ادارا پنهنجي تعليم ڏيڻ واري ڪم کي ڪهڙي ريت موثر بڻائي سگهن ٿا. اسڪول ۽ معاشري جي وچم باهمي تعلقات ڪهڙا هجڻ گهرجن؟ اسڪول جي ماحول کي ڪئين خوشگوار بڻائي سگهجي ٿو؟ تعليم ۽ تدريس جا موثر طريقا ڪهڙا آهن ۽ ڪئين هجڻ گهرجن؟ ظاهر آهي ته هڪڙو علم اسان کي تعليم جي ميدان ۾ بهتري جا ڏس ڏئي ٿو ۽ ٻيو علم اسان کي انهن ڏسن تي عمل ڪرڻ لاءِ طريقڪار ٻڌائي ٿو. تعليمي نفسيات جا ماهر انهي ڳالھ تي گهڻو زور ڏين ٿا ته اُهي ڪهڙا طريقا آهن جن جي وسيلي شاگرد جي تخليقي صلاحيتن کي اُجاگر ڪرڻ سان گڏ سندس ڪردار توڙي شخصيت ۾ مثبت تبديلي آڻي سگهجي ۽ اُن جي ڪردار ۾ معاشرتي اصولن جو اثر به واضع نموني ڏسي سگهجي.
اسان سان زندگي ۾ کوڙ دفعا ائين ٿيندو آهي جو اسين سوچيندا هڪڙو ڪم آهيون ۽ وري ٿي ٻيو ڪم ويندو آهي. اسان کي ملندڙ نتيجا اسان جي توقعات جي ڀيٽ ۾ مختلف هوندا آهن. اِها ساڳي ڪار دنيا اندر رهندڙ هر ڇوٿين ماڻهو سان ائين ئي آهي. ڪير ٿو ڄاڻي ته کيس پوري ڄمار سک ئي سک هوندا؟ آئون ته صفا نه ٿو ڄاڻان ته هن سال منهنجي مطالعي ۾ ڪيترا اهم ۽ ناياب ڪتاب ايندا ۽ آئون ايترو ضرور ڄاڻان ٿو ته ڪتاب کان وڌيڪ ڪو ٻيو مخلص دوست ٿي ئي نه ٿو سگهي. زندگي پنهنجي جوهر ۾ انتهائي خوبصورت ۽ دلڪش آهي. اسين زندگي کي بطور زندگي قبولڻ لاءِ قطعي تيار ڪونه آهيون. اسان زندگي جي اصل خوبصورت ۽ نازڪ نفيس مکڙي کي ڪڏهن ڏٺو ئي ڪونه آهي. اسان وٽ زندگي جو مفهوم هميشه منفي ئي رهيو آهي. اسان جي زندگي بنا اصولن ۽ ضابطن جي هلي رهي آهي. اسان جو سماج ڏانهن رويو انتهائي اڍنگو ۽ لاغرصي وارو رهيو آهي. تڏهن ئي ته اسان جو سماج جمود جو شڪار آهي ۽ سماجي اصول ترقي بجاءِ زوال پذير آهن. اسين هڪ ئي وقت ڌرتي سان پيار ڪندڙ فرد آهيون ۽ ساڳي ئي جاءِ تي وري اسين اندر ئي اندر ۾ وڏا مذهبي به هجون ٿا. ٻاهران ڏيکاءُ خاطر سيڪيولر توڙي پاڻ کي لبرل پيش ڪندڙ فرد اندروني طرح وڏا ٺاهوڪا مذهبي هوندا آهن. اسان سان به ساڳي ڪار آهي. اسان به ائين ئي آهيون. وقت اچڻ تي اسان جي اندر جي اصليت ظاهر ٿي پوي ٿي ۽ اسان لڃي ٿي پوندا آهيون.
(روزاني هلال پاڪستان ڪراچي، 29 نومبر 2019ع)