براہوی یا بروہی (یعنی پہاڑوں کا باسی) سے بگڑ کر بناہے، آج بھی جنوبی بلوچستان اور سندھ میں بروہی کا معنی قلات اور گرد و نواح میں پہاڑی علاقہ کے لوگوں کو کہا جاتاہے۔
(بلوچ قبائل کی تاریخ، سردار خان گشکوری)
چاکر خان رند کے مطابق براہوئی بلوچوں کا بلوچستان میں قدیم بلوچ طائفہ ہے، یہ طائفہ کہکان خضدار سے ہوتے ہوئے کوه البرز (مغربی بلوچستان) تک مسکون ہے، کیونکہ کوه البرز کے باسی تھے تو اسی وجہ سے براہوی ہوگئے۔
براہوی بلوچوں کا اصلی مسکن خضدار کی سطح مرتفع میں تھا اور صدر مقام قلات نیچاران تھا۔ ابو الفضل کے مطابق یہاں کے باسی براہوی بلوچ ہیں۔
مشہور انگریز تاریخ دان پوٹنگز کے مطابق براہوی بلوچ قدیم زمانے سے اس سرزمین پر آباد ہیں پہلے یہ خیلوں یا معاشروں کی صورت میں خانہ بدوشانہ زندگی گزارتے رہے اور صدیوں تک اپنے سرداروں اور قوانین کے تحت رہے حتی کہ بالآخر مجتمع ہوئے اور قلات بلوچستان میں موجوده بنیادوں پر استوار ہوئے
(سرزمین بلوچستان)
میر عمر میرواڑی براہوی بلوچ قابل ذکر ہے کہ انہوں نے اپنے منتشر قبیلہ کو منظم کرکے مغل قابضین سے قلات فتح کرکے بلوچستان کا حاکم بنا۔
اس سے پہلے بلوچستان کے قبائل میں کشت و خون اور آپس میں لڑائی جگڑے ایک عام بات تھی۔
اسی بناپر اس سے پہلے انہوں نے ایک مستحکم حکومت تیار نہیں کی اور نہ ہی اپنی تاریخ کی طرف کسی کو توجہ ہوئی۔
براہوئی قبیلہ کے بارے میں بہت لکھاریوں نے مختلف اقوال لکھے ہیں مگر تاریخ سیستان و بلوچستان اور بلوچ قوم اور اسکی تاریخ میں مندرجہ بالا جو کچھ لکھا ہے سب سے مستحکم ہے۔
• مولانا عبدالصمد سربازی رحمته الله علی جو مغربی بلوچستان زاهدان میں رهتے تہے انهوں نے فارسی میں براهوی قبیله کے بارے میں لکہا ہے (اور یہی تاریخ سیستان و بلوچستان میں بھی لکھاہے)
• براهوییان در واقع بلوچ کوشانی می باشند ۔ در زبان براهویی صد ها واژه بلوچی و آریایی وجود دارد ۔ به روایت دانشمند تاریخ نویس بلوچستان (مولانا عبدالصمد سربازی رحمته الله علیه) براهویی ها بلوچ های کوشانی هستند ۔ ایل براهویی به چندین شاخه و طایفه تقسیم شده است ۔ ایل براهویی از شاخه های بزرگی مثل ، محمد حسنی (ممسنی) ، مینگل و رند بلوچ و چندین قبیله بزرگ بلوچ تبار دیگه به وجود آمده ۔ دو ایل ممسنی و مینگل دو شاخه و شعبه بزرگ براهویی هستند ۔ ایل بزرگ ممسنی بلوچ که دارای چندین طایفه بزرگ میباشد یکی از شعبه های براهویی میباشد ۔ مردم ایل ممسنی به زبان های بلوچی ، براهویی صحبت می کنند و تعدادی دیگری که در سیستان ساکن هستند به زبان پارسی گویش سیستانی تکلم می کنند ، و همچنین ممسنی های استان فارس و لرستان به زبان پارسی و لری صحبت می کند ۔ تیره های ایل ممسنی بلوچ : اسماعیل زایی (شه بخش) ، هاشمزهی ، کهرازهی ، جمالزهی خاشی ، شیروزایی ، سرابندی (سربندی) عیدو زایی ، زیرکانی ، سیاهی زهی ، شیخ حسینی ،حسینی ، یوسف زهی(یوسفی) ، درکانی (درکزهی) ، هارونی ،یاغی زایی (یاگی زایی) ، شیهک زایی (شاگزی) ، ایجباری ، مندوزایی ، مردان شهی (مردان شاهی) ، لوار زهی ، آنشینی ( خان نشینی) ۔ تیره های ایل ممسنی بلوچ سیستان : سرابندی ، شهرکی ، جهانتیغ ، پیری ، نوری ، قزاق ، بزی ، جر ، بامدی ، نخعی ۔ طایفه مینگل یکی دیگه از شاخه های بزرگ براهویی میباشد و یکی از شاخه های ایل رند بلوچ محسوب میشود ،که خود دارای سه شاخه و چندین طایفه بزرگ است شامل ایل براهویی میباشد ، عبارتند از : مینگل شاهی ، مینگل ذگر ، سمالانی ۔ شاهی مینگل در شهرهای جهلاوان و سراوان واقع در بلوچستان شرقی سکونت دارند ۔ ذگر مینگل در شهر های چاگی، نوشکی ، دالبندین، نوکندی قلات وخضدار سکونت دارند ۔
• تیره های ایل مینگل : سمالانی ، باجی زئی ، توتا زهی ، باران زائی ، پهلوان زائی ، حمل زائی ، بالا زائی ، تراسی زائی، امیرزائی ،گمشاد زئی ، دارد زائی ، حسن زهی ، شادمان زائی ، زهرو زائی ،رودینی ، دولت خان زائی ، دینار زائی ، شاهوزایی ،میرجائی ، صفر زائی ، عمرانی (دهمرده) ، گورانی ، شیخ بننزا ، غلامانی ،احمدان زئی ، علی زئی ، محمد زائی ، ابابکی ۔ و طوایفی که به رند ها منتسب هستند شامل بیزنجو ، بنگل زهی ، شاهوانی ، لهری ، لانگو (Langove) ۔ بجز این سه ایل ممسنی ، مینگل و رند دیگری طوایفی هستند که ریشه بلوچی دارند که جزء براهویی میباشند ، عبارتند از اقوام : جتک Jatak)) ، قنبرانی ، ساسولی ، گیلو کرد (کرد گالی) ، گرگ ناری ، چنال (زهری) ، رئیسانی ۔ طوایف براهویی در بلوچستان شرقی : ممسنی ، مینگل ، لانگو (Langove) ، جتک Jatak)) ، قنبرانی، گیلو کرد (کرد گالی) ، رئیسانی ، لهری ، شاهوانی ، سرپره ، چنال(زهری) ، میروانی ، گرگ ناری ، سمالانی ، ساسولی ، بنگلزایی ، پندرانی ، بیزنجو (بیژن جو) ۔ طوایف معروف براهویی در بلوچستان ایران ، بلوچستان افغانستان ، سیستان ، کرمان ، هرمزگان ،ترکمنستان ، کشور های حاشیه خلیج پارس : ممسنی و مینگل(شعبه های بزرگ براهویی) ، بیزنجو ، کرد (کرد گال یا همان گیلو کرد) ،ساسولی ، بلوچ خان زایی ، سرابندی ، سمالانی ، شهمراد زایی ، ایجباری ، درا زایی ، مستان زایی ، موسی زایی ، عیسی زایی ، مراد زایی ، رودینی ، سالار زایی ، خارک کوهی ، آنشینی ، توتا زهی ، باجی زایی ، باران زایی ، چنال (زهری) ۔ بلوچ های ایالت سند پاکستان اکثرا به زبان براهویی و سندی صحبت میکنند ، شامل : طوایف رند ، بوگتی ، مری بلوچ ، میرانی ، ممسنی ، مینگل ،بیزنجو (بیژن جو) بنگلزایی ، و چندین طایفه دیگه ، و تمامی بلوچ هایی که در ایالات سند سکونت دارند ۔ در ایالات سند پاکستان به جای واژه براهویی ، واژه (بروهی) بکار میرود۔ به روایت دانشمند تاریخ نویس بلوچستان (مولانا عبدالصمد سربازی رحمته الله علی
