عبیر ابو ذری حیاتی تے فن

عبدالرشید عبیر ابوذری دے وڈکے کامونکی ضلع گوجرانوالا دے رہن والے سن تے ایہناں دے دادا پنجا ہنوو شاہ شمس سبزواری دے ہتھ اُتے مسلمان ہوئے۔(۱) عبیر ابوذری ۲۳ جولائی ۱۹۱۴ء نوں شیخ مہر دین دے گھر جنڈیالا گورو ضلع امرتسر وچ پیدا ہوئے۔(۲) شروع وچ عبدالرشید عبیر دے ناں نال پچھان کرائی پر فیر شوق عرفانی دے تحریک تے اپنا قلمی نں عبیر ابو ذری کر لیا(۳) اوہناں اپنے پنڈ دے ورنیکلر مڈل سکول توں چار جماعتاں پڑھیاں تے قاضی فاضل کولوں دین دی واجبی تعلیم لئی۔ شاعری وچ علی محمد اسد کولوں اصلاح لئی ۔(۴)

ذاتی تے گھروکی حیاتی

آپ دا قد پنج فٹ دو انچ سی تے اکہرے جثے دے مالک سن۔ بچپن وچ شوقین مزاج رہے تے پینٹ شرٹ پائوندے رہے۔ سر تے لٹاں سن۔ اوہناں دا شوق پتنگ بازی سی۔ گڈیاں اڈائون ایہناں دی سب توں دل پسند کھیڈ سی۔ (۵) اوہناں دے وڈکے غلہ منڈی وچ کم کردے سن۔ آپ پرائمری پاس ہون پاروں تے ہاسے مزاح والی طبیعت کارن منشی گیری چنگی کر لیندے سن۔ علاقے دے زمیندار اوہناں دی خوش مزاجی پاروں ایہناں نال کاروبار کرن نوں ترجیح دیندے سن۔ بعد وچ ایہناں دے والد نے ایہناں نوں پاور لوماں دے سپیئر پارٹس دی دکان بنا دِتی تے ایہہ ممبئی تے کلکتے تیک آ جا کے مشیناں دے پرزیاں دی تجارت کرن لگ پئے ۔(۶)

عبیر دا ویاہ ۱۹۳۵ء وچ اپنی خالہ زاد بیگم بی بی نال ہویا۔ دس سال بعد اوہناں دی بیوی فوت ہو گئی۔ ایس دوران اوہناں دے چار بچے ہوئے جیہناں وچ دو دِھیاں تے دو پتر شامل نیں۔ (۷) ۱۹۴۷ء وچ ہجرت کر کے پاکستان آئے تے کچھ دیر اپنے بھراواں نال کامونکی رہن مگروں آپ اپنے بال بچے نال فیصل آباد آ گئے تے ایتھے پاور لوم سپیئر پارٹس دا کم چھوہیا۔ ایس صنعتی شہر وچ آ کے جویں عبیر ابو ذری دے کم نوں جاگ لگ گئی ہووے ۔ ویہندیاں ویہندیاں دا وِپار ترقی کرن لگ پیا۔(۸) اوہناں دِناں وچ اوہ پینٹ شرٹ توں تھری پیس تے آ گئے تے لیٹر پیڈ اُتے پینٹ کوٹ والی تصویر وی چھپوا لئی۔کجھ دیر بعد کاروبار وچ گھاٹا ہویا تے ایہنوں بند کرنا پیا ۔ ایہدے بعد اوہناں شیمپو بنائونا شروع کیتا تے اخیر عمر تیک ایہو کم کر دے رہئے۔پاکستان بنن تک محمدعلی اسد کولوں اصلاح لیندے رہئے۔ ایہدے بعد استاد نال رابطہ نہ رہیا تے ایتھے آ کے شاعری وِچ خود مختار ہو ئے ۔(۹)بعد وچ منظورجگنو نے اوہناں دی شاگردی کر لئی تے اوہناں دی وفات تک اوہناں کولوں اصلاح لیندے رہئے۔ عبیر نوں اپنے ایس شاگرد اُتے ساری حیاتی مان رہیا۔(۱۰)

ہم خیال شاعر دوست

فیصل آباد وچ اوہناں دی بیٹھک اوہناں دے گوہڑے سنگی شوق عرفانی دے ڈیرے اُتے ہوندی سی۔ ایہہ اوہ ڈیرا سی جِتھے ہر قسم دی گل بات کھلے دل نہ سنی تے کیتی جاندی سی۔شوق عرفانی نے ہمیش محفلاں سجائیاں تے محبتاں ونڈیاں نیں۔ عبیر وی ایتھے اسیر سوہلوی ، زیارت حسین جمیل، جوہر جالندھری، م حسن لطیفی، نور محمد نور کپور تھلوی ، قمر لدھیانوی، بیکس بٹالوی، بسمل شمسی، دلشاد چن، مسرور بدایونی، اقبال گوریجہ، فرا ز صدیقی، احمد شہباز خاور تے محمد اقبال اختر وغیرہ نال سانجھ رہئی۔(۱۱)

علامہ عبدالرحمٰن کائناتی نال وی اوہناں نوں بڑی عقیدت سی۔ اوہ اجہئے عالم سن جیہناں دیاں سچیاں تے کوڑیاں گلاں ہر کسے نوں ہضم نہیں سن ہوندیاں پر عبیر دی اوہناں نال دوستی بنی رہئی۔ کائنات جتھے جمعہ پڑھائوندے اوس مسجد وچ اختر سدیدی تے عبیر ابو ذری جا کے دریاں وِچھائوندے تے عبیر نمازیاں نوں پانی پیائوندے ۔ ایہہ سلسلہ بڑے چِر تائیں چلدا رہیا۔(۱۲) روزنامہ عوام فیصل آباد دے بانی خلیق قریشی نوں عبیر ابو ذری نال گوڑھی محبت سی۔ اوہناں اپنے دفتر وچ اوہناں دی قد برابر تصویر لائی ہوئی سی جیہڑی ہُن وی اخبار دے دفتر وچ موجود اے۔(۱۳)

لٹاں رکھن دی وجہ

جوانی وچ جدوں سوانی دس ورھیاں دے ساتھ مگروں ہمیش لئی چھڈ گئی تے عبیر دی حیاتی وچ بھچال جیہا آ گیا۔ اوہناں دا مزاج ہسن کھیڈن والا سی پر اندروں اوہ آپ کرچی کرچی ہو گئے ۔ اوہناں اپنا مزاج تے نہ بدلیا پر اپنے ظاہر نوں درویشی بانا دے دِتا۔ لٹاں رکھن دا جواز ایہہ پیش کردے کہ میریاں دِھیاں دی ماں نہیں ایس لئی میں وال ودھا لئے نیں تاں جے اوہناں نوں ماں دی کمی محسوس نہ ہووے۔ اوہ ایتھوں تیک آکھدے کہ اگر اوہناں مینوں ماں دے روپ وِچ ویکھنا ہووے تے میرے والاں نوں تیل لا کے کنگھی کر لیا کرن۔(۱۴)

وفات

عبیر بڈھیپے دے باوجود دوجے شہراں وچ مشاعریاں وچ جاندے رہندے سن جیہدے کارن بیمار رہن لگ پئے۔ اوہ ساری حیاتی سگریٹ پیندے رہئے پر اخیر عمر دی بیماری پاروں ایہہ عادت وی بہت گھٹ کر دِتی۔ اوہناں دے علاج معالجے لئی جاوید قریشی نے حکومتِ پنجاب ولوں پنجاہ ہزار روپے دا چیک دِتا تے ضلع کونسل تے میونسپل کمیٹی ولوں دو دو ہزار روپے ماہانہ وظیفہ وی منظور کروا دِتا۔ ایہہ وظیفہ اوہناں نوں اخیر عمر تائیں مِلدا رہیا۔ ایس توں اڈ وی ویلے کویلے ادبی تنظیماں تے ادارے اوہناں دی خدمت کردے رہئے۔ بیماری دے دوان کئی وار اوہناں دا علاج سرکاری خرچے تے ہویا۔ بہر حال ۷ دسمبر ۱۹۹۷ء نوں فیصل آباد دے اِک ہسپتال وچ فوت ہو گئے تے کمال آباد دے قبرستان وچ دفن کیتے گئے۔(۱۵)

انعام تے اعزاز

عبیر ابو ذری نے اپنی حیاتی وچ ای شہرت پائی ۔ مخولیا شاعری اُتے ہر کوئی اوہناں نوں داد دیندا سی۔ اوہناں نوں اپنے کلام پاروں ونو ون ادبی تے سماجی تنظیماں ولوں ستاراں دے نیڑے انعام تے اعزاز ملے۔ ایہناں وچ پاکستان سوشل ایسوسی ایشن ، مسعود کھدر پوش ، ہیومن گائیڈ، ماڈرن پائلٹ، آل ورلڈ رائٹرز ، یارانِ نکتہ داں، پنجاب میڈیکل کالج، روزنامہ نوائے وقت، عالمی شاعر ایوارڈ، جشن فیصل آباد ، زندہ دلانِ دبئی، لٹل ماسٹرز فیصل آباد، فیصل آباد آرٹس کونسل ، روزنامہ خبریں تے پنجاب یونیورسٹی جشن صد سالہ شیلڈ وغیرہ شامل نیں۔

 

شاعری

عبیر دیاں دو کتاباں ’’پانی وچ مدھانی‘‘ تے ’’پاپڑ کرارے‘‘ شائع ہو چکیاں نیں۔ اوہناں نے اپنی حیاتی وچ حمد، نعت، سلام، دیس پیار تے دوجے سیاسی تے سماجی موضوعاں اُتے لکھیا اے۔ پہلی کتاب ’’پانی وچ مدھانی‘‘ خالص مزاحیہ جد کہ ’’پاپڑ کرارے‘‘ مزاحیہ تے سنجیدہ ، ملی جلی اے۔(۱۶)ایتھے اوہناں دے کلام وچوں نمونہ پیش کیتا جاندا اے:

حمدیہ کلام

عبیر دے کلام دا مُڈھ حمد توں بجھدا اے ۔ اوہناں دے ہاں رب تعالیٰ بارے ایہہ جذبات نیں:

لکھے حمد لکھاری کون؟

 

ایڈی بھرے اڈاری کون؟

کیہنے کرنی حمد بیان

 

قاصر قلم تے گنگ زبان

فلکیں توں زمینے توں

 

وسیں سینے سینے توں

اکھ نے جلوے پائے تیرے

 

کُجھ نہیں ہور سوائے تیرے

خالق پالنہار ایں توں

 

مالک تے مختار ایں توں

رنگا رنگ دی ایہہ گلزار

 

تاہیوں سُندر ہے سنسار

دانیاں چھڈی ٹھپ کتاب

 

توں نہیں آیا وِچ حساب(۱۷)

 

نعتیہ کلام

نبی پاک صلی اللہ علیہ واٰلہ وسلم دی حب تے سچے رب دا خوف جے دلاں وچ ڈیرے لا لئے تے بندے نوں اوہدی منزل مل جاندی اے ۔ عبیر دے اِک چو مصرعے وچ حمد تے نعت دونویں بیان ہوئے نیں:

نبی دی حب تے خوف خدا دا دل دے وچ وسا

 

ایہہ زندگانی فانی سر تے کو کے پئی قضا

سو ہتھ رسہ سرے مروڑی گل عبیر مُکا

 

صفتاں لائق محمد صلعم ، حمداں لائق خدا(۱۸)

اوہناں دے کلام وِچ نبی اکرم صلی اللہ علیہ واٰلہ وسلم نال محبت دا جذبہ اگھڑواں مِلدا اے۔ اوہناں دے کلام وچوں نعت دا اِک نمونہ ملاحظہ کرو:

اوہدی صفت ثنا دے بارے میں کیہ جاناں جھلّا

 

سدا درود سلام جیہدے تے آپ پچاوے اللہ

دُنیا وچ محمد ورگا نہ ہویا نہ ہو سی

 

اللہ نوں وی بہتا چھندا کُل وچوں ایہو کلّا

کنیاں اُچیاں سُچیاں شاناں پائیاں اوہناں لوکاں

 

جیہناں اُتے پاک محمدؐ کیتا کرم سوَلّا

تختاں والے صفر برابر اس مانگت دے اگے

 

جس مانگت دا اوس حضوروں بھریا ہووے پلّا

پھُلاں کلیاں دے وِ چ اوہدیاں رنگتاں تے خوشبوواں

 

ذرّے ذرّے دے وِچ اوہدا جلوہ نور تجلی

اوہو ہادی مرشد میرا ، اوہو قبلہ کعبہ

 

جِتھے اوہدا واسا اوہو میرا عرش معلی(۱۹)

منقبت

عشق تے اوہ ہوندا اے کہ جیہدے نال پیار ہووے اوہدے پیاریاں نال وی پیار کیتا جاوے۔ عبیر ولوں حضرت امام حسنؓ تے حسینؓ دی محبت پاروں اوہناں دی بارگاہ وِچ ہدیہ سلام وچ عشق دا رنگ غالب اے۔ ویکھو:

اسم اعظم تہاڈا نام بیماریاں نوں دوے آرام

 

راتیں دِنے ، سویرے شام تسبیح کرے عوام

یا سرکار بلند مقام تہاڈے ناں نوں نِت سلام

 

تسیں جے اُمت دے سردار، تہاڈے نال اے سب نوں پیار

تہاڈے اتے یاسرکار سر دتا اے نذر گزار

 

تہاڈے نال پیار ثواب ، تہاڈا ذکر اذکار ثواب

 

 

تہاڈی مَنتا عین اسلام تہاڈے ناں نوں نِت سلام(۲۰)

موضوعاتی نظماں

معاشرتی قدراں دی ٹُٹ بھج پاروں شاعر دے ہتھے نویں نویں موضوع آئوندے رہندے نیں۔ سماجی، سائنسی تے معاشی تبدیلیاں سچیاں سُچیاں قدراں نوں وی بدل رہیاں نیں۔ عبیر ایہناں بارے اپنے کلام راہیں ردِ عمل دا اظہار کردے نیں:

خالص مکھن ، دُکھ مکھانے کِتھے گئے؟

 

باسمتی دے چائول پرانے کتھے گئے؟

کاٹھے گنّے ، دیسی دانے کتھے گئے؟

 

تندرستی دے ضامن کھانے کتھے گئے؟

وید ، حکیم ، دَانا ، سیانے کِتھے گئے؟

 

کرماں والے بیبے دانے کِتھے گئے؟

ایہہ اک کوڑی حقیقت اے سچی سُچے لوکاں دی ناقدری پاروں لوکائی اوس بند سرنگ وچ اپڑ گئی اے جتھوں باہر نکلن دے رستے بند ہوندے جا رہئے نیں۔ نویں نسل بزرگاں دے احترام دی بجائے اپنی ترقی دے زُعم وچ اوہناں دا مذاق اُڈائون تے اُتری ہوئی اے ۔ ہیٹھلی اُتے آئون تے عبیر راضی نہیں۔ اوہناں دے کلام وچ جگہ جگہ ایہدے بارے رائے لبھدی اے ۔کُجھ مصرعے ویکھو:

سجدے پے پے کراں دُعاواں

 

تھوڑ کدے نہ تھئیے نی

گھر نوں بھاگ لگاوے اللہ

 

جُگ جُگ سائیں جیئے نی

ہر حالت وِچ ہسدے متھے

 

رَب دا شُکر منائوندی رہئیں

پیکیاں وانگوں سوہرے گھر وی

 

دِھیئے ہتھ ہلائوندی رہئیں(۲۲)

ایس دھرتی تے سب دا خدا اِکو ای اے جیہنے وکھو وکھ روپاں تے خصلتاں دے انسان پیدا کیتے نیں۔ کُجھ نیکی دی واشنا کھلارن نوں اپنی حیاتی دا سرمایہ سمجھدے نیں تے کُجھ ایہو جہئے وی نیں جیہناں نہ جینا تے نہ جیون دین والی راہ تے ٹُرن دا متا پکایا ہویا ہے ۔ اجہئے لوک سماج نوں تباہی تے گمراہی دے رستے تے لے ٹُردے نیں۔ اجہئی صورتِ حال ویکھ کے عبیر دا قلم نشتر بن کے معاشرتی روگاں نوں مٹائون دے چارے وِچ نظر آئوندا اے۔ اوہ عیباں تے برائیاں نوں برداشت نہیں کردے تے اوہناں دا قلم روانی وچ اجہئے موقعے اُتے کسے دا لحاظ نہیں کردا:

اپنے نیک سبھا دی ایتھے گل نہ کر

 

مکر فریب تے داء دی ایتھے گل نہ کر

ہُن کوئی اپنے دل دا محرم دِسدا نہیں

 

سجن یار بھرا دی ایتھے گل نہ کر

جی خوش ہوندا اے سن کے زور طوفاناں دے

 

سُکے ہوئے دریا دی ایتھے گل نہ کر(۲۳)

اوہ نیک قدراں دے ودھا لئی پریرنا دیندے نیں۔ اوہناں دی اِک نظم ’’علم ودھے گا‘‘ وچوں کُجھ مصرعے ویکھو تے اوہناں دے خیالاں توں جانکاری لوئو:

گل کتھ سنو گے تے علم ودھے گا

 

پھل پھُل چنو گے تے علم ودھے گا

تائی نوں وگاڑنا تے نہیں نا چاہیدا

 

تند تند اُنو گے تے علم ودھے گا

بُدھواں دی گل نوں وی سُنیا کرو

 

پِچھ نُوںجے پُنو گے تے علم ودھے گا(۲۴)

اوہناں روایتی شاعراں وانگوں جتھے پرانیاں زمیناں وچ لکھیا اے اوتھے نویں تے اجوکے شاعراں وانگوں نِکیاں بحراں وِچ وڈیاں گلاں وی چھوہیاں نیں۔ اوہناں دے ہاں سادہ شبداں وِچ وڈیاں حقیقتاں نوں بیان کرن دیاں کئی مثالاں مِلدیاں نیں۔ اوہناں دی ایسے سادہ بیانی نے اوہناں نوں ویلے دا مقبول شاعر بنا دِتا اے۔ اوہناں حیاتی دے ونو ون دُکھ سہئے تے لوکائی نوں اپنے لہجے دی شیرینی شامل کر کے واپس کر دِتے۔(۲۵)

عبیر دے کلام دے حوالے نال اوہناں اُتے صرف مزاحیہ شاعر دا لیبل ای نہیں لایا جا سکدا سگوں اوہناں دے کلام دا بہت سارا حصہ انسان دے اندر دے دُکھاں دی نشان دہی وی کردا اے۔ اوہ اپنے آل دوالے دی گل کر کے زخماں دے منہ کھول دیندے نیں ۔ اوہناں دے ہاں اینی گھمبیر طنز وی ماجود اے جے ہسن دی بجائے رون نوں جی کر آئوندا اے۔ اِک نظم دے کُجھ مصرعے اِنج نیں:

اوہ دُوجیاںنال پیار کردا جیہڑا ظلم تے ظلم سہاردا اے

 

چنتا چِخہ چوں لنگھ کے آئون والا حرف جاپدا پھُل بہار دا اے

دل چمکدا اے شیشے وانگ اوہدا جیہڑا دشمنی دِلوں وساردا اے

 

سونا گال کے اپنی زندگی نوں فیر کسے دا رُوپ شنگار دا اے

ہڑھ عجب بارود ے ہون بھاویں اگے ودن والا کدوں ہاردا اے

 

ہُن نویں سویرے نے جنم لینا سماں مُکیا کھڑا مکار دا اے

مُکی گھڑی اے رات سیاہ کالی سورج بُکلوں جھاتیاں ماردا اے

 

میرے دیس پیاریا پھَلیں پھُلیں تینوں شاعر سلام گزاردا اے(۲۶)

عبیر ابو ذری دا ہر شعر مکھن وچ تلیا ہویا اے تے کسے منہ توں اوہدا سواد نہیں لتھدا۔ عبیر ساڈی ادبی تاریخ دے اوہ تارے نیں جیہناں نوں لوک اوہناں دی شخصیت پاروں گھٹ جان دے نیں ۔ ہلکے پھُلکے ، چھوٹے جہئے بابا جی اپنیاں چتیاں لٹاں تے چٹی داڑھی دے نال بالکل سانتا کلاز دی مثال ، پر اپنے کلام دے حوالے نال وڈے وڈے مجمعیاں نوں ہلا کے رکھ دین والے ۔غزل دی مثال ویکھو:

چلدے رہئے تے جیوندے سمجھو ، بیٹھ گئے تے موئے

 

برف تے جھکھڑ وچ وی راہی کدے نہیں ہارے ہمبے

میں حرفاں دے دِیوے اپنے لہو نال بالن والا

 

میرے وانگر پَت جھڑ دے وِچ کیہڑا کھیڑے چمبے(۲۷)

عبیر ابو ذری نے اپنے کلام وچ دیس دے سورمیاں دی سورمگی نوں وی سراہیا اے جیہناں اپنیاں جاناں وار کے دیس دی آن بچائی اے۔ ایس سلسلے وچ اوہناں دیاں نظماں ’’ساڈا دیس‘‘، ’’پاک فضائیہ زندہ باد‘‘ تے ’’قرار دادِ پاکستان‘‘ واضح مثالاں نیں۔ پاک دھرتی اُتے اپنی آن دا محل اسیں اپنی رَت دے گارے نال اُساریا اے۔ ایہدے وَل مَیلی اَکھ نال تکن والے نوں جِتھے معاشرے دے دُوجے لوک نِنددے نیں اوتھے شاعر وی لفظاں دی تلوار نال ایس جہاد وچ شریک ہوندے نیں۔ عبیر نے ۱۹۴۷ء دی ہجرت اپنیاں ہڈیاں اُتے جَری تے ۱۹۶۵ء تے ۱۹۷۱ء دیاں جنگاں اکھیں ویکھیاں۔ ایہناں سارِیاں بھِیڑاں دا اوہناں اُتے اثر ہونا فطری سی ۔ اوہناں دی اِک نظم وِچ اجہئے حالاں دا ویروا ویکھو:

بھارت نوں اوہ ماری مار

 

ہڈیاں گئیاں ہری دوار

ٹینک طیارے ہور ہتھیار

 

سب فی النار سب فی النار

جیون تہاڈے پِیر اُستاد

 

پاک فضائیہ زندہ باد(۲۸)

اوہناں دی نظم ’’اللہ نے کرم کمایااے‘‘ وچ وی وطن نال محبت ٹھاٹھاں ماردی نظر آئوندی اے:

اللہ نے کرم کمایا اے؛

 

سانوں ایہہ دیس دوایا اے

ایس دیس چ دانے بہتے نیں

 

تے لوک سیانے بہتے نیں

نہ کسے نوں کوئی لُٹے گا

 

نہ کسے دا گل کوئی گھُٹے گا

نہ کنک ذخیرہ ہونی اے

 

نہ کسے نے کھنڈ لکونی اے(۲۹)

غربت اک اجیہا روگ اے جیہڑا انسان نوں احساسِ کمتری تے احساسِ محرومی دے اَنھے کھُوہ وِچ جا سُٹدا اے ۔ کالے پیسے نے لوکاں دے دلاں وچ نفرتاں بھر دِتیاں نیں تے اوہ اِک دوجے توں دُور تھی گئے نیں۔ ایس صورت نوں عبیر اپنی نظم ’’جے پیسے ہوندے ‘‘ وچ اِنج بیان کردے نیں:

مَیں دل دریادکھلانا سی جے پیسے ہوندے

 

اَج کئیاں نے شرمانا سی جے پیسے ہوندے

اَج مَیں وی کار تے آنا سی جے پیسے ہوندے

 

میئر نے کول بٹھانا سی جے پیسے ہوندے(۳۰)

ایسے قسم دیاں اوہناں دیاں دو ہور نظماں وی نیں۔ اوہناں وچوں اِک ’’پیسے دی ہر ویلے لوڑ‘‘ تے دوجی ’’دولت مند ہوواں تے‘‘ نیں۔ایس تھاں ایہناں وِچوں دوجی دے چار مصرعے حاضر نیں جیہناں وِچ اوہ اِک وار فیر دولت پاروں ملن والیاں کُجھ وڈیائیاں دا ذکر کردے نیں:

سدھر ہے کہ مَیں وی ٹیکس دہندہ ہوواں

 

اپنے مُلک دا سیوا کار باشندہ ہوواں

ودھیا مان بناون وِچ کارندہ ہوواں

 

دھرتی ماں دا پتر مَیں وی چھِندا ہوواں(۳۱)

فیصل آباد ٹیکسٹائل انڈسٹری پاروں پاکستان دا مانچسٹر اکھوائوندا اے۔ ایہنوں چمنیاں دا شہر وی آکھیا جاندا اے جویں جویں ایہہ شہر ترقی کر رہیا اے تویں تویں ایہدے مسئلیاں دا کھلار وی ودھ رہیا اے۔ عبیر ابو ذری ایہناں مسئلیاں وچوں اِنج لنگھدے نیں:

سارے فیصل آباد دے ہو گئے اُگھڑ دُگھڑ راہ

 

ہل جلُوٹے ٹانگیاں اُتے جاندا نکل تراہ

کئی سکوٹر موٹر سیکل سَنے سواری ٹھاہ

 

چِب کھڑِبیاں سڑکاں تے نہیں دم دا کوئی وساہ

سڑکاں دے وِچ تمبو لا کے لوکی کرن ویاہ

 

ذِمے دار افیسر وی کوئی کردے نہیں پرواہ

ایڈے سوہنے شہر دے ناں نوں لگی ہوئی اے لیک

 

اِک دن پہلوں آئونا پیندا بھگتن لئی تریک

کالم لِکھ لِکھ ، لِکھ لِکھ ، ہار گئے اخبار

 

خبرے کڑی کمیٹی کیوں نہیں کردی سوچ وچار(۳۲)

پنجابی زبان دی مٹھاس ایہدے سِدھے سادے لفظاں دیاں ڈونگھیائیاں تے نازک توں نازک جذبیاں تے خیالاں نوں اپنے اندر سمیٹ لین دا اسلوب عبیر ابو ذری دے اِک اِک مصرعے تے اِک اِک لفظ وِچ پوری توانائی نال موجود اے۔ ٹھیک اے عبیر نے اپنے کلام راہیں لوکاں نوں ہسایا اے پر روایا وی ضرور اے۔ معاشرے دیاں زیادتیاں تے منافقتاں نوں شاید ای کسے نے عبیر وانگوں لیرو لیر کیتا ہووے۔ ایہناں دی اِک مشہور نظم اے ’’لعنت ‘‘ ایہدے وچوں تن شعر ونگی لئی حاضر نیں:

اِک جنے نے دولت خرچی ، خرچی بے شماراں

 

مہنگیاں مہنگیاں مُل کتاباں لئیاں کئی ہزاراں

کئی رسالے ، کئی ڈائجسٹاں ،کئی ڈیلی اخباراں

 

چارے وید تے چار کتاباں رب دیاں گفتاراں

عامل فاضل ہو کے کسے نوں فیض نہ دِتا کوئی

 

لعنت ایسی دولت تے جے اندر لو نہ ہوئی(۳۳)

عبیر نے نہ صرف مقامی سگوں بین الاقوامی مشاعریاں وِچ رلت کر کے اپنے کلام توں دوجے دیساں دے لوکاں نوں وی مستفید کیتا اے۔ کئی مشاعریاں وچ اوہ ’مین آف دی مشاعرہ‘ وی رہئے۔ اپنی اِک غزل وچ اوہناں کئی شاعراں دا ناں لے کے اوہناں نوں داد وی دِتی اے۔(۳۴) اوہ اپنے اسلوب تے اندازِ بیان پاروں اِک عوامی شاعر نیں۔ اوہناں دی اِک نظم ’’کلام نرم و نازک بے اثر‘ ‘دے کجھ شعر ملاحظہ کرو:

کئی واری آکھیا اللہ توں ڈر

 

کھان والی چیز وچ نہ میل کر

سوچاں ، فکراں وچ ڈُبے چارہ گر

 

دیس اپنا بن گیا دُکھاں دا گھر

کھا گیا اقبال نوں ایہو فکر

 

ہے کلام نرم و نازک بے اثر(۳۵)

احمد شہباز خاور نوں عبیر ابو ذری نال اِک خاص محبت اے۔ احمد شہباز خاور بارے لکھی اوہناں دی نظم بھاویں شخصی اے ، پر ایہدے وِچ سماج نوں سوہنے طریقے موضوع بنایا گیا ہے ۔ کُجھ مصرعے ویکھو:

نام اڈار ، تخلص خاور ، چانن دا گودام

 

ویکھن نوں ایہہ نیواں اے پر بہت بلند مقام

پہنن کھاون دے دن سی حالے عمروں اجے اویل

 

بھُکھا وی ایہہ بھوندا رہندا جیوں کوہلو دا بَیل

ایہہ سرمایہ دار ادب دا ، پیسے وچ کنگال

 

ڈیوڑھی توں اِیں دِس پیندا اے اندروں گھر دا حال

ویکھن نوں پرچون جیہا اے سمجھن وِچ اے تھوک

 

ایویں تے نہیں قدر کریندے فیصل آباد دے لوک(۳۶)

پنجابی دی عوامی شاعری دے میدان وچ عبیر ابو ذری اِک نویکلی آواز نیں۔ اوہناں دے کلام وچ عوام دے دُکھ سُکھ گُجھے ہوئے نیں۔ اوہناں دی شاعری وِچ لفظ عوامی تلفظ دے عین مطابق بولدے نیں۔ خالص بول چال دی عوامی زبان نوں چسکے دار نظماں وِچ ڈھال دینا عبیر دا اجیہا کارنامہ اے جس دی جِنی وی داد دِتی جائے ، تھوڑی اے۔ عبیر ابو ذری دی شاعری پڑھ کے اِنج جاپدا اے جویں غریباں دیاں لیرو لیر سدھراں دا کھِدو کھل گیا اے۔ اوہناں دی پڑھنت تے لکھت دا انداز اینا معقول اے کہ دِلاں وچ اُتر دا لگا جاندا اے۔ اپنی مشہور نظم ’’پُلس نوں آکھاں رشوت خور‘‘ وچ معاشرتی کوجھ نوں جس سوہنے ڈھنگ نال اوہناں الیکیا اے ایہہ اوہناں دا ای خاصا اے:

پُلس نوں آکھاں رشوت خو ر تے فیدہ کیہ اے؟

 

پِچھوں کردا پھِراں ٹکور تے فیدہ کیہ اے؟

جھاڑو نال بنائون مور تے فیدہ کیہ اے؟

 

بوتھی ہو جائے ہور دی ہور تے فیدہ کیہ اے؟

کولوں پان ، بناون چور تے فیدہ کیہ اے؟

 

پھڑ کے اندر دین دھسورتے فیدہ کیہ اے؟

اِک سو نو وِچ پھڑدے نیں پھڑدے رہن

 

ست اِکونجا جڑدے نیں تے جڑدے رہن

مَیں جے چِیکاں پاواں شور تے فیدہ کیہ اے؟

 

پِچھوں کردا پھِراں ٹکور تے فیدہ کیہ اے؟

بسّاں لُٹیاں جاندیاں نیں تے صبر شکر

 

سنگھیاں گھُٹیاں جاندیاں نیں تے صبر شکر

گُتاں پُٹیاں جاندیاں نیں تے صبر شکر

 

عزتاں لُٹیاں جاندیاں نیں تے صبر شکر

جے مَیں آکھ دیاں کُجھ ہور تے فیدہ کیہ اے؟

 

پِچھوں کردا پھِراں ٹکور تے فیدہ کیہ اے؟

کلّی پُلس دے وِچ ای رشوت خوری نہیں

 

کیہڑا شعبہ اے جِتھے ایہہ کمزوری نہیں؟

کیہڑے مال گودامے ہوندی چوری نہیں؟

 

کیہڑے امبر سر وِچ گنج دی موری نہیں؟

افسر جے نہ ورتن زور تے فیدہ کیہ اے؟

 

پُلس نوں آکھاں رشوت خور تے فیدہ کیہ اے؟(۳۷)

اوہناں دیاں دوجیاں مشہور نظماں وچوں اِک ’’خاندانی منصوبہ بندی‘‘ وی اے۔ انج ای ’’ہور نہ نیانے ہُن گھل رب جی‘‘، ’’سانوں کیہ؟‘‘ تے ’’گُڈی جیہدی ہواواں وِچ‘‘ چوکھیاں سُنیاں جاندیاں رہئیاں نیں۔ ایس ویلے تن شعر اوہناں دی نظم ’’دعا‘‘ دے پیش کیتے جاندے نیں:

ہُن تے اَوڑھ مُکا دے مولا رحمت دا مینہ پا کے

 

دُھپاں دے وِچ کچیاں کُلّیاں سُک گئیاں کُملا کے

پتا پتا ہتھ اُٹھا کے منگے پیا دُعاواں

 

سڑدی بلدی دھرتی اُتے پا دے مینہ دبا کے

جے توں دویں اجازت مینوں ، مَیں ایہہ پُچھاں تینوں

 

کیہ لبھدا ای تگڑیاں ہتھوں ماڑیاں نوں مروا کے(۳۸)

انج ای اخیر اُتے اک ونگی غزل دی ہور حاضر اے:

ایتھے نفع جہالت وچ اے عقل نوں بہت کسارا

 

بے عقلاں وچ دانا بندہ کسراں کرے گزارا؟

میں کیہ جاناں کیوں ہو گئے نیں لوکی ڈورے بھورے

 

میں کراں وچارا ، ایتھے چلدا نہیں کوئی چارا

اَپنیاں زوراور چھلّاں چوں نکلے کون عبیر؟

 

نہ کوئی مددگار اے ایتھے ، نہ کوئی دِسے کنارا(۳۹)

ایس طرح عبیر ابو ذری نے اپنی حیاتی ادبی پکھوں جس حسن تے خوبی نال گزاری اے اوہدا احساس مدتاں تیک کیتا جاندا رہئے گا۔

حوالے تے ماخذ

۱۔ گل بات :شیخ عبداللطیف ، وڈے بھرا عبیر ابو ذری ، بعمر ۹۳ سال ، کامونکی ضلع گوجرانوالا، ۲۷ دسمبر ۱۹۹۸ء

۲۔ اوہی

۳۔ گل بات : احمد شہباز خاور ، دوست عبیر ابو ذری، ۲۹ دسمبر ۱۹۹۸ء

۴۔ گل بات: شیخ عبداللطیف، ۲۷ دسمبر ۱۹۹۸ء

۵۔ اوہی

۶۔ اوہی

۷۔ اوہی

۸۔ اوہی

۹۔ اوہی

۱۰۔ اوہی

۱۱۔ گل بات: منظور جگنو ، شاگرد عبیر ابو ذری ، بعمر ۶۲ سال ، ۳۱ دسمبر ۱۹۹۸ء

۱۲۔ گل بات:احمد شہباز خاور، ۲۹ دسمبر ۱۹۹۸ء

۱۳۔ اوہی

۱۴۔ گل بات: اختر سدیدی، ایڈیٹر روزنامہ سعادت، فیصل آباد، ۳۰ دسمبر ۱۹۹۸ء

۱۵۔ گل بات: شیخ عبداللطیف، ۲۷ دسمبر ۱۹۹۸ء

۱۶۔ گل بات: امجد محمود، پوترا عبیر ابو ذری ، یکم جنوری ۱۹۹۹ء

۱۷۔ پاپڑ کرارے ازعبیر ابو ذری،ص

۱۸۔ اوہی،ص۳

۱۹۔ اوہی،ص۲

۲۰۔ پاپڑ کرارے از عبیر ابو ذری، ص ۶

۲۱۔ اوہی، ص ۱۰

۲۲۔ ماہنامہ ماہِ نو، مضمون ڈاکٹر غلام شبیر رانا، جون ۱۹۹۸ء

۲۳۔ اوہی

۲۴۔ پاپڑ کرارے از عبیر ابو ذری، ص ۱۴

۲۵۔ اوہی، ص ۲۷

۲۶۔ تاثرات ڈاکٹر انور سدید، اشاعت خاص ، بیاد عبیر ابو ذری ، روزنامہ یارن، ۲۵ دسمبر ۱۹۹۷ء

۲۷۔ پاپڑ کرارے از عبیر ابو ذری، ص۷۳

۲۸۔ اوہی، ص ۷۵

۲۹۔ اوہی ، ص ۴۳

۳۰۔ اوہی ،ص۵۳

۳۱۔ اوہی ،ص ۵۶

۳۲۔ اوہی، ص ۷۸

۳۳۔ اوہی،ص ۴۱

۳۴۔ اوہی ،ص ۸۰

۳۵۔ تاثرات شبیر احمد قادری ، روزنامہ عوام، فیصل آباد

۳۶۔ پاپڑ کرارے از عبیر ابو ذری، ص۹۲

۳۷۔ اوہی، ص ۹۷

۳۸۔ اوہی،ص۱۳

۳۹۔ اوہی ،ص۱۴

٭…٭…٭