حسین الٰہی گھومشی (Hussayn Ilahi Ghomshei)نے مولانا رومی کی شاعری کو ایسی شان دار سمفنی (Symphony) کہا ہے جو ایک اکلوتے ساز سے تخلیق کی گئی ہے اور وہ ساز سرکنڈے سے بنائی ہوئی بانسری / مرلی ہے۔
آگے چل کر حسین الٰہی نے اس سمفنی کو بارہ حرکات پر مشتمل قرار دیا ہے جو مولانا رومی کی شاعری کے بارہ اہم موضوعات سے ہم رشتہ ہیں۔ وہ بارہ موضوعات درجِ ذیل ہیں:
۱۔ وحدت الوجود، ۲/۳ جبرو قدر، ۴/۵ عشق بمقابلہ منطق، ۶/۷ فلسفہ و اسرار (مسٹی سزم)، ۸/۹ روح اور اس کا دوام ۱۰/۱۱ سزا و جزا، ۱۲۔ محبت/حب/ عشق۔
حسین الٰہی کے مطابق مولانا روم کی مثنوی اور دیوانِ شمس تبریزی کو ملا دیا جائے تو اس مجموعے کو ’’ساٹھ ہزار کی سمفنی‘‘ کا نام دیا جاسکتا ہے۔ اس کا موازنہ ممتاز جرمن موسیقار گستاف مالر (Gustave Mauler) سے کیا جاسکتا ہے جس نے دنیائے موسیقی کو ’’ہزار سمفنی‘‘ کا تحفہ دیا تھا۔
ہمہ شہرِ شورید چو آوازہ در افتاد
کہ دیوانہ دگر بار نہ زنجیر ریہدست
خنک آنروز کہ پرواز کنم تا دوست
بہوائی سرکویش پروبالی بزنم
غزل (قافیہ)
خلق منم خانہ منم ، دام منم دانہ منم
عاقل و دیوانہ منم دور مشو دور مشو
کعبۂ اسرار منم ، جبہ و دستار منم
راہب و زنار منم دور مشو دور مشو
میر منم پیر منم بستہ بہ زنجیر منم
صاحبِ تدبیر منم دور مشو دور مشو
شام منم روز منم عشقِ جگر سوز منم
شمعِ دل افروز منم دور مشو دور مشو
روضہ منم ، حور منم ، نار منم ، نور منم
جنتِ معمور منم دور مشو دور مشو
قال منم حال منم دال منم ذال منم
مخبرِ احوال منم دور مشو دور مشو
یار منم ، غار منم ، دلبر و دلدار منم
غنچہ منم ، خار منم دور مشو دور مشو
فصل منم ، وصل منم ، فرع منم ، اصل منم
عقل منم ، نقل منم دور مشو دور مشو
*
بزیر خرقہ ام زنار کفر است
بدیں شہرت بہ ہر شہر است ما را
بحشرِ خود دریں عالم رسیدیم
چہ فکرِ محشر و حشر است ما را
ہمہ عالم بسانِ شمس تبریز
بزیرِ سایۂ چتر است ما را
————
رفتند در آں خانہ کہ بینند خدا را
بسیار بجستند خدا را و ندیدند
صورتی اند ولی دشمن صورت ہا اند
در جہانند ولی از دو جہان بیزار ند
خر فروشانہ یکی بادگری در جنگند
لیک چون وانگری متفق و یک کارند
ہمچو شیراں بدرانند و بلب می خندید
دشمن یکدگرند و بحقیقت یارند
————
اسمید و حروفید و کلامید و کتابید
جبریل امینید و رسولاں سمائید
————
عشق کارِ نازکانِ نرم نیست
عشق کارِ پہلوانست اے پسر
شاد زمانی کہ ببندم دہن
بشنوم از روح کلامی دگر
نورِ خدائی است کہ ذرّات را
رقص کنان بی سرود پا خوش ست
یک لحظہ ز کوئے دوست دوری
در مذہب عاشقاں خرامست
زاہدِ خلوت نشین و صوفیِ پرہیزگار
خرقہ ہا بر تن دریدہ برسرِ بازار مست
چو خوانِ آسماں آمد پدیدار
ازین پس بینوائی مصلحت نیست
چو پریابی بسوئی دام حق پر
کہ از داھش رہائی مصلحت نیست
میانِ ما چو شمسی نور میداد
کجا شد ای عجب بی ما کجا شد
دلم چوں برگ می لرزد شب و روز
کہ دلبر نیم شب تنہا کجا شد
ای قوم بہ حج رفتہ کجائید ، کجائید
معشوق ہمیں جاست بیائید ، بیائید
m
غزل
(ندرتِ فکر ہم آہنگ)
ما را سفری فتاد بی ما
آنجا دل ما کشاد بی ما
آن مہ کہ زمانہان ہمی شد
رُخ بر رُخِ مانہاد بی ما
جوں در غمِ یار جان بدادیم
ما را غم او بزاد بی ما
مائیم ہمیشہ مست بی مے
مائیم ہمیشہ شاد بی ما
ما را مکیند یاد ہرگز
ماخود ہستیم یاد بی ما
بی ما شدہ ایم شاد گوئیم
اے ما کہ ہمیشہ باد بی ما
درہا ہمہ بستہ بود بر ما
بکشاد چو راہ داد بی ما
با ما دلِ کیقباد بندہ است
بندہ است چو کیقباد بی ما
مستیم زجامِ شمس تبریز
جامِ می او مباد بی ما
m
جبّہ و دستار و علم و قیل و قال
جملہ در آبِ رواں انداختیم
ہر علم کہ در مدرسہ حاصل کردیم
کاری دگرست و عشق کار دگرست
درس کاندر دو عالم می نگنجد
فتادہ در دل بحر است ما را
یک دست جام بادہ و یک دست زلفِ یار
رقص چنین میانۂ میدانم آرزو ست
بہ زیرِ کنگرئہ کبریاش مردانند
فرشتہ صید و پیمبر شکار و یزداں گیر
حاصلِ عمرم سہ سخن بیش نیست
خام بدم ، پختہ شدم ، سوختم
گفتند یافت می نشود جستہ ایم ما
گفت آچہ یافت می نشود آنم آرزو ست
زین ہمرہانِ سست عناصر دلم گرفت
شیرِ خدا و رستم دستانم آرزو ست
ما دل اندر راہِ جاں انداخیتم
غلغلے اندر جہاں انداخیتم
m
غزل
آں دل کہ گم شدہ ست ہم جانِ خویش جو
آرام جانِ خویش زجانانِ خویش جو
از تختِ تن برون شو و برتختِ جاں نشین
از آسماں گزرکن و کیوانِ خویش جو
اندر شکر نیابیِ ذوقِ نبات غیب
آں ذوق را ہم از لب و دندانِ خویش جو
برقی کہ بر دلت زد و دل بے قرار شد
آں برق را در اشک چو بارانِ خویش جو
مقصودِ ہر دو عالم و مطلوبِ روزگار
از این و آن مجو و ہم از جانِ خویش جو
————
مرا گویدیکی مشفق بدت گویند بد گویاں
نکو گو را و بدگو را نمی دانم نمی دانم
کسی گیرد گریبانم کسی دارد پریشانم
من ایں خوشخوی برخود را نمی دانم نمی دانم
————
گفتند دریں دام یکی دانہ نہانست
در دام چنانیم کہ ما دانہ ندانیم
از من گریز تا تو ہم در بلا نیفتی
بگزین رہ سلامت ترک رہ بلا کنی
————
از کجا آمدہ ام ، آمدنم بہرچہ بود
بکجا می روم آخر ننمائی وطنم
نہ بخود آمدم اینجاکہ بخود باز روم
آنکہ آورد مرا باز برد تار وطنم
بیش ازیں قالب مردار چکارست مرا
نیستم زاغ و زغن طوطیِ شیریں سخنم
مرغ باغ ملکوتم نیم از عالمِ خاک
چند روزی قفسی ساختہ اند از بدنم
ای نسیمِ سحری بوی و مالشی من آر
تامن از شوق قفس راہمہ درہم شکستم
m
