تنویر بخاری ہوریں بہت بختاں والے پنجابی شاعر ، پارکھ ، کھوج کار، سوجھوان تے خلافت دے منصب تے بیٹھ کے اہل علم ؤ ادب تے عام لوکائی لئی روشنی ورتا رہے نیں ۔۔۔۔اوہدے ادبی کم دا کھلار پنجابی ادب وچ ایس ویلے سبھ توں زیادہ اے ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ اوہ اپنے ادبی ناں تنویر دی عملی تصویر نیں ۔۔پئی ہر پاسے اوہناں دی توقیر تے تنویر دی روشنی کھنڈ رہی اے ۔۔۔۔۔۔۔۔۔اوہ اپنے اصل ناں فقیر محمّد دے ناں دی سچی عکاسی کردے وکھالی دیندے نظر آؤندے نیں ۔۔۔۔۔۔۔اسم با مسمی نیں ۔۔۔پنجابی ادب نوں 300 سو توں ودھ کتاباں تے اپنیاں رنگ برنگیاں رچناواں نال ادب دی آبیاری کرن والا لکھاری عجز و انکساری دی سچی تے سوہنی تصویر اے ۔۔۔۔۔۔منکسر المزاجی ، سادگی ، پیار ، ہمدردی ،سچائی تے ملنساری اونہاں دی شخصیت دے نمایاں پہلو نیں ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
امین خیال ہوریں ' جناب تنویر بخاری دی شخصیت بارے لکھدے نیں ۔۔۔۔
" آج کل دے زمانے وچ جدوں ہر کوئی اپنے اپنے راگ وچ مست اے۔ ۔کوئی رنگ وچ _ کوئی روپ وچ مست، کوئی مال وچ ،کسے نوں جوانی دا خمار اے، کسے نوں اقتدار تے وقار دا نشا ،۔۔پر ایہناں ساریاں ہںگامیاں نوں دور ،رنگ برنگیاں روشنیاں توں پرے ،گوجرانوالے دی دکھنی نکرے ،اک کلی وچ تنویر بخاری دیوے دے چاننے ،اپنے حال وچ مست اے ۔۔۔ایہنوں نہ کھان پین دا لوبھ لالچ اے، نہ لال پان دا ،۔۔۔۔خورے اوہدی ایسے طبع پاروں شیخ ہوراں ایہنوں " مست فقیر " بنا دتا اے ۔۔۔مزے دی گل ایہ وے جے اینہاں دا ناں وی فقیر محمد اے تے فن دے ایس فقیر بارے رؤف شیخ ہوری آکھدے نیں ۔۔۔۔
"تنویر بخاری ایک تاریخ مرتب کرنے والا شاعر ہی نہیں ، فن اور بیان پر عبور رکھنے والا نقاد بھی ہے ۔۔آنے والا دور اگر اس کے شعری اثاثے کی داد دے گا ۔۔تو اس کے نثری اور فکری کارناموں کو کبھی فراموش نہیں کر سکے گا۔""
محمّد سلیم ابن صابر ہوراں جناب تنویر بخاری دی شعری عظمت نوں مکھ رکھدیاں منظوم نظم وچ اوہناں نوں " غزلاں دا سلطان " قرار دتا اے ۔۔۔۔۔۔اپنے منظوم نذراناوچ آکھدے نیں ۔۔۔۔۔۔۔۔۔
توں پنجاب دی دھرتی دا ایں مان ،بخاری
تیرا ماں بولی تے ہے احسان ، بخاری
حداں تیرے علم دیاں نیں اینیاں اچیاں
دھرتیوں اچا جناں اے آسمان ،بخاری
میں کلا نہیں ساری دنیا آکھے تینوں
نظماں دا شاہ ،غزلاں دا سلطان ،بخاری
تیرے گیتاں وچ ست سراں دا چسکا
جہڑا سندائے ہو جاندا اے قربان ،بخاری
لفظ غلام نیں تیرے 'حرف نیں پرجا تیری
شعراں دی دنیا دا توں پردھان ، بخاری
اپنے علم دے وگدے ہوۓ دریا دے وچوں
مینوں وی گھٹ علم کرو چا دان ، بخاری
میں صابر دا پتر نوں ، توں عبدالله شاہ دا
میں مسکین جیہا ہاں ،توں دھنوان ، بخاری
ساڈے اپنے عہد وچ اجہے شاعر تے قلمکار موجود نیں جہیڑے فکر تے فن دے اجہے چراغ روشن کرن لئی دن رات مصروف نیں ۔۔کہ اوہناں توں پھٹن والی روشنی لوکائی لئی کیف تے وجدان دا سر چشمہ ثابت ھو رہی اے ۔۔ایسے قبیلے وچوں اک شاعر تنویر بخاری ہوری نیں ۔۔۔جہناں دا فنی قد ایس عہد وچ سارے پنجابی لکھاریاں چوں اچیرا اے ۔۔۔۔ایہناں اتے پنجابی ادب نوں ہمیشہ مان تے فخر رہوے گا ۔۔۔
خلیل آتش ہوریں پنجابی دی ہر من پیاری شعری روایت دے اک نمائندہ شاعر اے۔۔اوہناں جناب تنویر بخاری نوں انج نذرانہ عقیدت پیش کیتا اے ۔۔۔
کہندے نیں کڑیال کلاں
جنڈیالے کول اک گراں
اوتھے اک تنویر بخاری
آرٹ تے شعر دی اوہ الماری
مینوں لگدا نرا مداری
گھڑی مڑی اوہ اگ دھراوے
بھابی تائیں ناچ نچاوے
مینوں اوہدی سمجھ نہ آوے
چار چفیرے ایہدے تھبے
اتے ہیٹھاں ، سجے ، کھبے
گواچ گیا ایہ کدھروں لبھے
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
خلیل آتش ہوریں اپنی اک ہور منظوم نظم وچ تنویر بخاری ہوراں نوں انج نذرانا پیش کردے نیں ۔۔۔ونگی لئی کجھ شعر ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
"شیشا "سامنے رکھ بخاریا! میں
حرف حرف وچ تیری تصویر ویکھاں
مصرعے مصرعے چوں ڈلھکدی ڈھلک تیری
شعر پتھر دے اتے لکیر ویکھاں
وارث بیلیاں دے بنے ہین کھدو
ڈلھا رانجھے دی اکھ دا نیر ویکھاں
آتش وچ تنویر ، تنویر ، آتش
اک روح دے دو سریر ویکھاں
ایتھوں تک تخیل اڈان تیری
شروع وچ تیری اخیر ویکھاں
ظفر علی پنجابی دا کہواں تینوں
نثر وچ آزاد اسیر ویکھاں
چنی تاریاں دی لے کے ،غزل ووہٹی
بیٹھی سامنے بڑی دلگیر ویکھاں
جہنوں"مست فقیر"میں ویکھیا اے
اوہنوں اپنے پیار دا پیر ویکھاں
رسا سو ہتھ ای ، گنڈھ سرے اتے
گل ایس اتے گل مکدی اے
آتش وچ قصور ملنگ پھردا
اوہنوں وچ کڑیال ، فقیر ویکھاں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
پنجابی دے ہرمن پیارے بوٹے نوں گل و گلزار کرن والیاں وچ نور محمّد نور کپور تھلوی ہوراں دا ناں اچیچا اے ۔۔ایہ وی حضرت تنویر بخاری دے حلقہ تلامذہ وچ شامل سن ۔۔۔نور کپور تھلوی اپنے ایس مہان استاد توں عمر وچ 25 ورہے وڈے سن ۔۔ایہ 1982ء تنویر بخاری ہوراں دے جادوئی اثر علم توں متاثر ھو کے ایہناں دے حلقہ تلامذہ وچ شامل ہوۓ سن ۔۔سید تنویر بخاری ہوراں دی شاگردی وچ آون دا عمل وی علم دی تریہہ ای سی ۔۔ایہ اجیھے شاگرد ویکھے گئے جہناں نوں استاد ہوریں وی "بابا جی" آکھدے ہندے سن ۔۔۔۔۔نور محمّد نور کپور تھلوی ہوراں اپنے استاد ہوراں نوں نذرانہ عقیدت انج پیش کردے نیں ۔۔نور صاحب دیاں چوکھیاں نظماں وچ تنویر بخاری ہوراں نوں سلام عقیدت ملدا اے ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
گروآ ! تینوں سدا سلام
توں جو مرضی سانوں کہہ لے
تیرے اسیں ہمیش غلام
گروآ ! تینوں سدا سلام
ساڈی بلبلے وانگ حیاتی
تینوں حاصل ہویا دوام
گروآ ! تینوں سدا سلام
شوخ پنجابی ادب دا گھوڑا
جس دی تیرے ہتھ لگام
گروآ ! تینوں سدا سلام
توں کیوں چڑیاں دے مونھ لگیں
بازا ! اپنا ویکھ مقام
گروآ ! تینوں سدا سلام
شاعر سوچ کے شعر بناون
تینوں ہندا اے الہام
گروآ ! تینوں سدا سلام
اوتھوں تک نہ پہنچ اساڈی
جتھے گونجے تیرا نام
گروآ ! تینوں سدا سلام
گوپیاں نال جو کرے تمسخر
توں اوہ کرشن مراری شام
گروآ ! تینوں سدا سلام
پین پلون دی محفل مکی
ٹٹ گئے سنے صراحی جام
گروآ ! تینوں سدا سلام
نور تیرے جاوے بلھاری
اوہ ہے فرش تے توں ایں بام
گروآ ! تینوں سدا سلام
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
اپنی اک ہور منظوم نظم وچ نور محمّد نور کپور تھلوی ہوریں تنویر بخاری ہوراں نوں انج نذرانہ پیش کر دے نیں ۔۔۔نمونہ لئی اک بند ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
مینوں شوق دی چڑھی خماری اے
میری قسمت رب سواری اے
اج آیا پیر بخاری اے
ہن کھل جاون گیاں سبھ گنڈھاں
اج دسو نی میں کیہ ونڈاں
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
صابر نوید ہوریں پنجابی ادب دے اک سر کڈھویں شاعر سن ۔۔۔۔پیر تنویر بخاری ہوراں نال گوہڑا پیار رکھدے سن ۔۔۔۔اوہناں دی منظوم نظم چوں کجھ شعر ۔۔۔۔۔
دانا بینا سادھو سید سخی فقیر بخاری
مست الست قلندر صوفی میرا پیر بخاری
روشن قلب طبع وچ نرمی سینے علم خزانے
حسبوں نسبوں اچا،عالی ظرف ضمیر بخاری
عاشق تے حب دار نبی دا،آل اولاد علی دی
نال خدائی الفت رکھے رب نال سیر بخاری
ویر،کرودھ،دپھیڑے، دھبہ نیڑے آون نہ دیوے
ایکت، پیار ، خلوص ،محبّت دی تصویر بخاری
عالم ، فاضل ، شاعر سچا ،فلسفیاں تے حاوی
لیکے جے تصویر کوئی تے کرے اخیر بخاری
نظماں ، غزلاں ،گیتاں دے بت لفظاں نال تراشے
سوچاں نوں شاہکار بنا دے پتھر چیر بخاری
نازل ہون فلک دے اتوں بنھ بنھ حرف قطاراں
دھرتی اتے رب دا ہووے جویں وزیر بخاری
موموں نرم طبعیت جذبے سخت پھاڑاں وانگوں
سجناں دے لئی ڈھال تے دشمن لئی شمشیر بخاری
لوڑوں وادھو پلے کجھ وی ایس لئی نہ رکھے
لالچ ، لوبھ تے حرص ہوس دا نہیں اسیر بخاری
اوہدیاں اکھیاں وچ ہڑھ آون مونھ چوں نکلن چیکاں
مسکیناں دیاں پلکاں تے جد تکے نیر بخاری
پیندے نیں پھٹ میرے سینیوں صابر علم دے سومے
جہڑے ویلے لانداے مینوں گل تنویر بخاری
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔
مقصود ناصر چودھری ہوریں اک منے ہوۓ کھوج کار تے پارکھ ہو گزرے نیں ۔۔۔اوہ اپنے اک مضمون " تنویر بخاری دے کجھ روپ " وچ لکھدے نیں ۔۔۔
" تنویر بخاری نے پنجابی شاعری دا اک دبستان بنا دین لئی اپنیاں ساریاں صلاحیتاں صرف کر دتیاں نیں ۔۔ایس درویش صفت شاعر دے سارے روپ گنوائیے تے شاید ایہدے نال پورا انصاف ساتھوں نہ ہو سکے ۔۔۔۔پنجابی ادب دے ایس آگو نے جس طراں پنجابی شاعری نوں نواں انداز ،نواں ڈھنگ تے نواں روپ دتا ۔۔ تنویر بخاری پنجابی (ماں بولی ) دی جنڈ تے جان اے ۔۔حقہ ، چائے تےپان اوہدے ساہمنے ہون تے فیر اوہدا قلم رک دا نہیں ۔۔ اک ای نشست وچ سینکڑیاں شعر آکھ کے دم لینا ۔۔تنویر بخاری نوں صرف اپنے پنڈ دیاں گلیاں ،چھپڑ ، ڈھور ڈنگراں ، کھیتاں کھلیاناں تے کچے کوٹھے کندھاں نال ای پیار نہیں ۔۔اوہ تے ایس وطن دے اک اک ذرے تے اک اک چیز نال پیار کردا اے ۔۔اوہ پاک وطن چوں ہر برائی تے جرم مکاؤن دا حامی اے ۔۔""
جناب تنویر بخاری ہوراں مزاحمتی شاعری وی چوکھی کیتی ۔۔اوہناں دے خیال موجب شاعری اک رزسٹینٹ ( Resistance) ہندی اے ۔۔ہر ادیب ، شاعر تے قلمکار اپنی رہتل دی مشینری وچ اک " رزسسٹر " (Resister)دا کم کردا اے ۔۔جہنوں اسیں Resistant وی آکھ سکنے اں ۔۔۔
تنویر بخاری ہوریں دا اک "خانقاہی نظام" دے نمائندہ نیں ۔۔یعنی اپنے مرشد دے تکیے دے اک مجاور نیں ۔۔۔فقیر ہون دے ناطے ایہناں دا لوکائی دے دکھ درد نال تعلق اے ۔۔لوکائی دی پیڑ ایہناں دی پیڑ اے ۔۔۔۔ایہ فقیر ضرور نیں ، پر تکیے وچ اکھاں میٹ کے اپنے آپ وچ گٹوں ہو کے بیٹھن والے ملنگ نہیں ۔۔۔جہنوں اپنی ذات توں اڈ ہور کوئی فکر ای نہیں ۔۔۔۔۔۔حجرے دی باری وچوں ایہناں نوں باہرلیاں چیکاں وی سن دیاں نیں تے خانقاہ وچ وچھی ہوئی پھوڑی اتے بیٹھے ایہ کلاشنکوف والیاں دی ٹھاہ ٹھاہ وی سن دے نیں ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ایہناں دا سیاست نال کوئی واسطہ نہیں رہیا ۔۔تے نہ ہی ایہ کسے پارٹی یاں دھڑے نال ہمدردی رکھدے نیں ۔۔۔۔۔۔۔پر سیاست ایہناں اتے تے ایہناں ورگے لوکاں تے وی اثر پوندی اے ۔۔۔۔۔۔۔۔ایہ سیاست دی ککھوں پھٹن والے ظلم تے دھکے شاہی ہتھوں چیکدے نیں ۔۔۔۔ایہناں دے آل دوالے تے ملک وچ سیاست جہڑا چن چڑھا رہی ہے ۔۔ایہ ویکھ کے ایہ اکھاں نہیں میٹ لیندے ۔۔۔۔۔۔۔کڑیال کلاں توں لے کے کشمیر ، بوسنیا ، فلسطین ، افریقہ ، تے ہور جتھے وی ظلم ہو رہیا اے ۔۔ایہ اوہنوں محسوس کر دے نیں ۔۔۔۔۔۔۔دنیا وچ ہون والے ظلم بارے ایہ اپنی شاعری وچ کھل کے احتجاج کر دے وکھالی دیندے نیں ۔۔۔۔۔ایہناں دیاں غزلاں وچ ایہ احتجاج صاف طور تے نظر آؤندا اے ۔۔۔۔ایہناں جنرل ایوب خان ،بھٹو ، ضیاء ،نواز شریف تے بے نظیر بھٹو دا زمانہ ویکھیا اے ۔۔۔
چودھری محمّد افضل خان ایڈیٹر "پنج دریا "آنند کے بارے لکھدے نیں ۔۔
" تنویر دے جثے وچ ساری تنویر پنجابی پیار تے پنجابی زبان نال عشق تے جنون دے صدقے اے ۔""
ڈاکٹر سرفراز حسین قاضی ہوری تنویر بخاری ہوراں دی نظم بارے لکھدے نیں ۔
" تنویر بخاری دو مصرعیاں دی نظم لکھن وچ کلے تے سوہنے شاعر نیں ۔۔""
پروفیسر اظہر کاظمی ہوری تنویر بخاری دے فنی مرتبے نوں انج سراہندے نیں ۔۔
" تنویر بخاری اور پنجابی ادب ایک ہی چیز کے دو نام ہیں ۔"
پروفیسر عارف عبد المتین ہوری لکھدے نیں ۔۔
" تنویر بخاری نے پاکستان تے اوہدے وسنیکاں دیاں رنگ برنگیاں رجھاں دے رنگ برنگے نقشے اپنی محبّت تے اپنی جذباتی نگھ نال پیش کیتے نیں ۔۔پئی اوہناں نوں ویکھدیاں ہویاں آپوں اپنے ہم وطناں دے پیار وچ رڑھ رڑھ جاندے آں ۔"
علامہ غلام یعقوب انور ہوری تنویر بخاری نوں تھاپڑا دیندیاں لکھدے نیں ۔۔
تنویر اپنی ماں بولی دا اوہ ہجیلا پتر اے جہنے اپنا سارا کجھ پنجابی دے قدماں وچ ڈھیری کر دتا اے ۔۔"
ڈاکٹر آفتاب احمد نقوی ہوری لکھدے نیں ۔۔
" تنویر بخاری پنجابی ادب دا سچا ،سوہنا ،نگھا تے سلكهنا فنکار اے ۔۔اوہنے قومی ، ملی تے ادبی حوالے نال نظماں ، غزلاں تے دوجیاں صنفاں وچ ڈھیر سارا ادب تخلیق کیتا اے ۔۔۔اوہ تخلیق دا سوما تے ادب دا پوتر چشمہ بن کے ابھریا اے ۔""
سید غلام علی شاہ بخاری لکھدے نیں ۔۔۔
" تنویر کی تحریر میں مقصدیت کا عنصر نمایاں ہے ۔"
حکیم محمّد علی فائق لکھدے نیں ۔۔
" شوق جیڈا کامل مرشد ہور کوئی کوئی نہیں ۔۔ایسے شوق تنویر نوں کییاں تھلاں دا ہانڈو بنا دتا اے ۔۔تنویر جیہڑی ڈاچی دے کھوج نوں اپنا آگو سمجھ لیا اے ۔۔اوہ تے سسی نوں نہیں سی لبھا ۔۔تنویر نوں پنجابی زبان دے نال عشق تے آب حیات دا کنڈھا دکھا دتا اے ۔"
محمّد اسلم سامرا لکھدے نیں ۔۔
" تنویر بخاری اج دے حال وچ مست حال نہیں۔اوہ چار چوفیرے نظراں رکھدا اے ۔۔ظالم دنیا نوں دیکھدا اے ۔۔تے سوچ دا اے ۔پھر اوہدے خلاف کھل کے احتجاج کردا اے ۔""
ڈاکٹر شہباز مالک ہوری لکھدے نیں ۔۔
"تنویر بخاری اپنے وطن نوں اک فلاحی مملکت دے چاہوان نیں ۔۔اوہ ایہدے وچ شرافت ،انسانیت ،پیار ،محبّت ،خدا ترسی ،سچ دا بول بالا تے جھوٹ تے لوبھ کرودھ دا خاتمہ چاہندے نیں ۔۔
ڈاکٹر سید اختر حسین جعفری لکھدے نیں ۔۔
" تنویر بخاری دا شمار پنجابی زبان و ادب دے اوہناں سیوکاں وچ ہوندا اے ۔۔جنہاں نے پنجابی زبان تے ادب دی ترویج و ترقی نوں اپنا مشن بنایا ہویا اے تے اپنی حیاتی ایس مشن نوں توڑ اپڑان لئی وقف کیتی ہوئی اے ۔اوہ اک مست الست درویش صفت انسان نیں ۔۔جس نوں دنیا دا کوئی لوبھ لالچ نہیں ۔۔۔اوہ کسے طمع توں بناں شهراں دے ہںگامیاں توں دور پنڈ دے اک سکون بھرے ڈیرے وچ بہہ کے پنجابی زبان تے ادب دی بے لوث سیوا وچ رجھیا ہویا اے ۔۔اوہ اپنے مشن نال بہت مخلص اے ۔""
ڈاکٹر اسلم رانا لکھدے نیں ۔
" اخلاقی مضموناں نوں خالص اپنے وطن دے حوالے نال پیش کرن دی جیہڑی کامیاب کوشش تنویر بخاری نے کیتی اے ۔ایہدی کوئی مثال پنجابی شعری ادب تے نثری ادب وچ گھٹ ای لبھے گی ۔۔تنویر اک حساس فنکار اے ۔۔اوہ جدوں اپنے آل دوالے وچ ظلم ، بے انصافی ،بھکھ ، ننگ ،بیماری تے دکھاں درداں نوں دیکھدا اے ۔۔تے اوہدا قلم چیک اٹھدا اے ۔۔""
انور اداس ہوری منظوم نگھ نذرانہ انج پیش کردے نیں ۔۔
اچیاں سچیاں سوچاں نیں تنویر دیاں
مٹھیاں مٹھیاں گلاں نیں تنویر دیاں
اکھر اکھر روشنیاں ورتاندا اے
ون سونیاں غزلاں نیں تنویر دیاں
"پیڑ دا بوٹا"،"ربنا" ،مستو مست قلندر لال"
ودھ ودھ توں ودھ تخلیقاں نیں تنویر دیاں
گھر گھر ، اوہدی سوبھا اوہدے چرچے نیں
پنڈ پنڈ وچ دھماں نیں تنویر دیاں
پاکستان بنے گہوارہ امناں دا
ایہہ چاواں ، ایہہ ریجھاں نیں تنویر دیاں
دل وچ رکھے عشق محمّد عربی دا
رب دے نال پریتاں نیں تنویر دیاں
