تعارف:
وقار سپرا اِک سماجی کارکن، تاریخ دان، لکھاری تے آرٹسٹ نیں۔ ایناں دے تحقیقی پرچے BNU، LUMSسمیت مختلف تعلیمی اداریاں دے پروگرامز تے جرائد وچ شائع ہو چُکے نیں۔ ایس توں علاوہ اردو، پنجابی تے انگریزی وچ 13کتاباں دے لکھاری نیں۔ پچھلے دس سالاں توں سرگرم سماجی کارکن نیں۔ اوہ باقاعدہ مختلف جگہاں تے پنجابی زبان، برصغیر دی تاریخ تے سماجی مسائل دے اُتے لیکچرز وی دیندے نیں ۔ ایناں دی سماجی تے ادبی خدمات دے اعتراف دے وچ گورنر پنجاب تے سندھ سمیت مختلف اداریاں نے تعریفی تے سول ایوارڈ وی دیتے ہوئے نیں۔
18 صدی دا ہندوستان
اج 2 صدی دی دوری توں چہریاں نوں ویکھنا اک مشکل کم اے۔ خاص طور تے جدوں کوئی ساریاں کڑیاں نوں جوڑن دا ارادہ کیتے بیٹھا ہووے۔ سوال دا جواب اے اے کہ 50-1740 وچ مغلیہ سلطنت عملاً کمزور ہو چُکی سی۔ دہلی روپیلاں، مرہٹاں، ایرانیاں، افغانیاں تے فیر انگریزاں دے کول آئی۔ 1757 وچ جدوں مظلوم بادشاہ نے باقاعدہ پنشن قبول کر لئی۔ ایدے کامل جی ہاں پورے 100 سال تک برصغیر (جنوبی ایشیاء) کسے مرکزی ہم گِر حکومت دا انتطار کردا ریہا۔ میں اے کتاب لمبی نوں مختصر کرن دے لئی ہی لکھ ریہا واں۔ اس لئی وجوہات در وجوہ دی تفصیل دیکھ لینا تُسی۔ 3 ایہوں جیہی شخصیت ان 100 سالاں وچ ملک عظیم دے مختلف حصیاں وچ ابھری۔ (1) سلطان شہید فتح علی ٹیپو (2) مہاراجہ رنجیت سنگھ (3) حضرت محل ویسے بخت خان روپیلہ تے بھاڑ صاحب مرہٹہ وی ایہوں جیہے جرنیل سی جنہاں دی صلاحیتاں وچ کسے وی حقیقی طالب علم تاریخ نوں کوئی شک تے شبہ نہ ہووے گا۔ لیکن انگریزی محاورے دے مطابق QUESTION STILL IN THE AIR۔ مغلیہ سلطنت دا متبادل عملی طور تے اے سب کچھ کیوں نہ دے سکے۔ کیوں؟ ہُن براہ کرم مینوں اے نہ کہیے گا کہ وسائل تے صلاحیت دی کمی وغیرہ وغیرہ۔ انگریز یا ایسٹ انڈیا کمپنی کیہڑا قارون دا خزانہ اپنے نال لے کے آئے سی؟ یا باؤ کیہڑے وسائل کابل توں لے کے آئے سی؟ حضور اک شے ہوندی اے عزم تے دوجی جدید ٹیکنالوجی اے دو شیواں نیں۔ فن توں ہمیشہ ایمپائر سی۔ اک ایہوں جئی پرعزم ٹیم جیہڑی کہ جدید ترین ٹیکنالوجی نال لیس سی۔ اوہ خواہ اشوک ہون یا فیر بابر ہون یا فیر انگریز ہون۔ ساڈے خطے وچ مرد میدان وی سی۔ انتظامی امور دے مور وی سی لیکن اس پوری صدی وچ کوئی وی پر عزم تے دور تک ویکھن والا اک وی لیڈر نہ ہویا۔ جیدا نتیجہ راج نکلے۔
برصغیر اک وڈا مُلک سی اس دے مختلف حصیاں وچ بہوں کُچھ بیک وقت چل ریہا سی۔ 18 ویں صدی دے ہندوستان نوں سمجھن دے لئی ضروری سی کہ اس سارے منظر نوں سمجھا جاوے۔ مغلیہ سلطنت دے زوال دے اسباب تے تفصیلی غور دی ضرورت سی۔ لیکن بہر حال ہندوستان وچ ہزاراں سالاں دی اک تاریخ یا اے کیہا لہجہ کہ زندگی دا تے سماجی تے معاشی نظام دا تسلسل چل ریہا سی۔ جس نوں ختم کردے کردے عالمگیر اپنی سلطنت ختم کر بیٹھا سی۔
ہندوستان دے مختلف نسل تے لسانی تے رنگ تے ثقافت رکھن والے لوکاں دی اک اپنی زندگی چل رئی سی۔ جس نوں مختلف عوامل نے 18ویں(1899-1800) توں تہہ و بالا کر دیتا سی۔ عوام الناس وچوں اک جذبہ حریت تے آزادی ہمیشہ توں ریہا اے۔ جس نے ہر ہر جارحیت دا ہمیشہ مقابلہ کیتا۔ انگریز اس لحاظ توں خوش قسمت ریہا کہ ایندی timingایہوں جئی سی کہ اس نوں اک وڈی جغرافیائی اکائی ہندوستان ملی جیہڑی کہ چھوٹے ریاستی یونٹاں تے قبائل معاشرے وچ بٹیا ہویا سی۔ ستم تے اے اے کہ 1857 وچ راج دے باقاعدہ آن تک والے دن تک سارے گروہ آپس وچ لڑدے رہے۔ اس طائف الملوکی وچ وی سوائے واحد مثال کہ مرہٹہ فوج نے غیر مشروط بخت جان روبیلہ دی زیر قیادت آئی۔ کسے وی وڈی قوت دا قومی مقصد دے لئی بے لوث تعاون دی اک وی مثال نئیں ملدی۔ ہاں دوجی طرف اے وی حقیقت اے کہ ہر ہر گروہ نے لڑ کے ہی راج نوں منیا بلکہ کئی علاقیاں وچ بغاوتاں تے لڑائیاں کئی سال بعد وی جاری رئیاں۔لیکن اے کم فکر نہ کیتا کیونکہ کوئی وی اس social fabricوچ اپنے حصے توں دستبردار ہون دے لئی تیار نہ سی تے اک اہم نقطہ اے اے کہ دعویٰ تے کوشش وی صرف اپنے حصے تک ای سی یا اس توں کُج زیادہ سی۔ اس گل نوں مزید سمجھن دی ضرورت ااے۔ اس وقت دی سارے علاقائی قوتاں دے سربراہاں نوں جیویں لا شعور وچ یقین سی کہ اوہ مغلیہ سلطنت دی جگہ نئیں لے سکدے۔ بے شک خواب ویکھن تے پابندی کدی وی نئیں سی۔
18 ویں صدی دے ہندوستان وچ 1857 نال قبل پنجاب وچ مہاراجہ دا عروج تے فیر زوال اسی طرح لکھنو وچ بادشاہ اودھ دا عروج تے فیر انگریزاں دااودھ تے قبضہ اس طرح کُج قبل ویکھیا جاوے تے بنگال دے نواب دی ریاست تے کمپنی دا قبضہ۔جس وچ نواب دے درباری میر جعفر دی غدار ی دا مرکزی کردار سی ورنہ چند مہینیسال پہلاں تک اسی نواب سراج الدولہ نے محض اس جرم وچ کہ اس دا اک ماتحت افسر ڈھاکہ نال شاہی خزانہ چوری کر کے فرار ہویا تے کلکتہ وچ جا کے انگریزاں دے بنائے ہوئے قلعہ فورٹ ولیم وچ پناہ لے لئی سی۔نواب نے اس گل تے فوج کشی کر کے فورٹ ولیم اس دی ایٹ نال ایٹ مار دیتی۔ ان حالت وچ جدوں بعد از غداری میر جعفر دی مدد نال انگریزاں نے بنگال دی دیوانی لے لئی تے مقامی سراج الدولہ نوں جنگ وچ قتل کر دیتا۔ ایسے وقت دہلی وچ بیٹھا مغل بادشاہ کیہا کر سکدا سی یا اس نے کی کر لیا۔
مطلب اے کہ عملاً تے بادشاہ دہلی یا فیر مغلیہ سلطنت دا زوال ہو چکیا سی۔ بس علاقی طور تے کمپنی نے اس نوں 1857 تک قائم رکھیا۔ ہُنیں حالیہ تحقیق وچ تے اے وی پتہ چلیا کہ انگریز نے مغلاں وچ باقاعدہ ولی عہدی دا نظام وی بنا دیتا سی۔ تا کہ اینہاں دے اندر جاری سازشاں دا خاتمہ ہو جاوے۔ انگریز کمشنر تے دوجے احکام نے بادشاہ بہادر شاہ ظفر توں بعد کم توں کم دو مزید ولی عہداں دا شاہی خاندان نوں باقاعدہ دسیا ہویا سی کہ اس شہزادے نے بعد وچ بادشاہ بننا اے۔ اس دوران وچ 1857 وچ انگریزاں دے خلاف اک طور تے بغاوت شروع ہوئی۔ اے نقطہ وی ذہن وچ رکھنا ضروری اے کہ انگریزی کمپنی دے خلاف اے پہلی بغاوت نہ سی۔ بلکہ کُج واقعات تے بغاوت دا تسلسل سی جیہڑی کہ کمپنی دے باقاعدہ اقتدار وچ آن توں بعد مسلسل جاری ریہا۔ اس وچ اولٹن سلطان فتح علی ٹیپو شہید دی جنگ سی۔ فیر مسلسل مسلسل بغاوت تے حریت پسنداں دا علم آزادی بلند ہوندا ریہا۔ پنجاب تے اودھ تے قبضے توں بعد عام لوکاں وچ بے چینی سی۔ خاص طور تے اودھ وچ چونکہ 75 فیصد دیسی فوج اودھ وچ سی۔ جدوں اوتھے قبضہ ہویا تے بادشاہ واجد علی شاہ دا دربار ختم ہویا تے عام آدمی دی سماجی زندگی تے اس دے اثرات جس دا اثر فوج وچ ہویا سی۔ بس ہُن تے اج اے ہی لگدا اے کہ قسمت نے کمپنی دا (راج دا) ساتھ دیتا کہ اینہاں دے خلاف اٹھن والی تحریک وی بالآخر اینہاں دے کامل راج دا نتیجہ لے کے آئی۔ ویسے وی جیویں کہ پہلاں ذکر کیتا کہ قیادت تے مرکزی حکومت دا خلا اینہاں واضح سی کہ کسے نہ کسے نوں تے پُر کرنا سی۔ مغلیہ حکومت وچ تے کوئی جان باقی نہ سی۔
